A n t ik d a V r fa L sa fa si

Ksenofan
Ksenofan loniyadagi Kolofon polisidan chiqqan.Uni eley maktabiga 
asos solgan deb hisoblashadi. Lekin uning Janubiy Italiyadagi Eley 
shahrida bo‘lganligi to ‘g ‘risida hech qanday m a’lumot y o ‘q. M azkur 
m aktab faylasufiarining uni o‘z og‘ushiga olishganini tushunsa b o ‘ladi, 
chunki ular Ksenofanning harakatsiz Y agona g ‘oyasini qabul qilishgan. 
Buni K senofanga tegishli deb hisoblashlari tasdiqlaydi. U greklarning 
insonsifat qilib yaratilgan xudolariga hujum qiladi: “Agar h o ‘kizlar, otlar 
yoki arslonlar insonlardagidek q o ‘llarga ega b o ‘lib, ular bilan odam larga 
o ‘xshab chizgan va san’at asarlarini yaratishganda, otlar o 'z xudolarini 
otlarga o ‘xshatib, h o ‘kizlar ho‘kiz obrazida tasvirlashgan b o ‘lardi, 
xudolar jism i esa otlar va ho 'k izlar tanasiga o ‘xshab qolgan boMardi” . 
Bunday jinsdagi xudolar o ‘rniga Ksenofan “Y agona - Xudoni, jismi 
bilan ham, fikrlashi bilan ham oddiy insonlarga o'xsham agan, xudolar va 
odam lar orasida buyuk boMganni” qo ‘yadi. Bu Xudo “doimo harakatsiz 
holatda b o ‘ladi, chunki unga o ‘rnini o ‘zgartirish xos em as”. Aristotel 
o ‘zining “M etafizika”sida, Ksenofan “olam to 'g 'risid a gapirar ekan, 
Y agona bu - Xudo deb ta’kidlagan”, deydi. Biroq uning m onoteist 
b o ‘lishiga qaraganda m onist bo'lishi ehtimoli k o ‘proq va uning 
“ teologiyasi” talqini teistik talqinga qaraganda eleychilam ing unga 
bo‘lgan m unosabatiga yaxshiroq m uvofiq keladi. Aslida, biz uchun 
m onoteistik teologiya - odatdagi narsa, lekin Qadimgi G retsiyada uni 
nazarga ilishm agan119.
K senofan ilk bor xudolarni inson ijodi deb aytgan. Uning 
ta’kidlashicha, greklar xudodan adolatni so ‘rashi zarur. X udolar insonlar 
tom onidan o ‘zlariga o ‘xshatib ijod qilinadi. Xususan, efiopiyaliklarda 
xudo qora va jingalak sochli, frakiyaliklarda esa k o 'k ko‘zli va malla 
sochli deb tasvirlanadi. Demak, dinlar antropom orf ildizga ega.
K osm ogoniya va kosm ologiya masalalarini m uhokam a etishda 
Ksenofan faylasuf-fizik sifatida ioniya an ’analariga tayanadi. D engiz 
hayvonlari 
va 
o ‘sim liklarining 
toshdagi 
izlarini 
o ‘rganib 
va 
um um lashtirib, dunyoning kelib chiqishini tushuntiradi. Uningcha, 
qachonlardir yer dengizlar bilan qoplangan. Keyinchalik, yerning bir 
qismi ko'tarilib, quruqlik paydo bo'lgan. Q achonlardir dengiz tubi
119 Copleston F. H islory o f philosophy. V o l.l. -N e w Y ork-L ondon-T oronto-S ydney-
A uckland, 2003.P.41.
101

---

b o ‘lgan joy keyinchalik to g ‘ bo‘lib qolgan. Yer ildizlari cheksizlikka 
borib taqaladi: “ Yer v a suv barcha narsalarni yaratadi va o ‘stiradi” 120. Oy
- qulab tushgan bulut, Quyosh - jim irlab turuvchi m oddalardan paydo 
bo ‘ladi, bu jim irlab turuvchi m oddalar suvning bug‘lanishi natijasida 
hosil bo ‘ladi. Quyosh har kuni yangidan yaraladi. K senofan olamni 
yaratuvchi to ‘rt stixiyadan birini — suvni substansiya sifatida asoslashga 
urinadi.
Ksenofan onotologiyasi o ‘ziga xoslikka ega. Aristotel fikricha, 
yaxlit olam da K senofan hech narsani ajratmaydi. O sm onning yaxlitligini 
kuzatib, u yakkalik - aynan ana shu Xudo, deydi.
Ksenofan xudosi - antropom orf mavjudot. X udo o ‘limi haq b o ‘lgan 
odam larga tanasi bilan ham, fikri bilan ham o ‘xsham aydi. Biroq u barcha 
narsani k o ‘rib, eshitib, o ‘ylab turadi.
Bilish m asalalari to ‘g brisida gapirar ekan, K senofan sezgilarni 
to ‘g ‘ri m a’lum ot bennaydi deb hisoblaydi. Shuning uchun ham u 
olam ning fizikaviy m anzarasining ishonchliligini q at’iy tarzda yoqlashga 
urinmaydi. A ql ham, uning uqtirishicha, ba'zan aldab qo‘yadi. Shuning 
uchun ham haqiqat tasodifiydir. U sistemali fikr yuritish natijasi emas, 
balki taso d if oqibatidir. Ksenofan olamni bilish m um kinligini inkor 
etadi. U yozadi: “ Agar kim dir tasodifan haqiqatni aytsa ham , o ‘zi buni 
bilm agan b o ‘lardi”. Haqiqat faraz qilinadi, xolos. H aqiqatga erishish -
bu jarayon. Insonlar “xudolam i asta-sekin k ash f qilganlar” 121.