A n t ik d a V r fa L sa fa si

Qonunchilar (legistlar) 
Qadimgi 
Xitoy falsafasi rivojiga, ayniqsa, uning jam iyat haqidagi ta ’limotiga 
jiddiy ta ’sir k o ‘rsatgan mutaffakirlardir. Qonunchilar konfutsiychilarning 
“li” m arosim iga “fa” qonunini qaram a-qarshi q o ‘ydilar va ishontirish 
m etodidan butunlay voz kechdilar, y a’ni ular axloqiy m ajburlashdan voz 
kechib, qonun asosida zo‘rlash va jazolashga undadilar. Ular vijdonni 
qurol bilan alm ashtirdilar. D avlatni katta bir oila deb bilish davlat qalbsiz 
m exanizm dir degan tasavvur bilan almashdi. Fozil donishm andlar o ‘rnini 
m ansabdorlar egallashdi. H ukm dor — xalq y o ‘lboshchisi o ‘m ini o ‘zini 
ajdodlardan, xalqdan, osm ondan yuqori q o ‘yadigan despot egalladi. 
Bosh maqsad hokim iyat uchun kurashda g ‘alaba qozonish, osm on tagi 
hukm dorligini ham da Xitoyni birlashtirish bo ‘ldi. M ana shuning uchun
71 А н тология м ировой ф илософ ии. T .l. Ф илософ ия древности и средневековья.
4 .1 . -М .: М ы сль, 1969. С .1 8 7 - Ш .
72 0 ‘sha asar: С. 188.
73 0 ‘sha asar: С. 183.
58

---

barcha ortiqcha narsalar hayotdan quvib chiqarildi, san’at y o ‘q qilindi, 
turlicha fikrlash ta ’qib qilindi, falsafa y o ‘qotildi. Qonunchilar davlat 
qudratining 
iqtisodiy 
asosini 
dehqonchilikda 
deb 
bildilar, 
hunarmandchilik va savdo kamsitildi. Dehqonchilik va urush - davlat 
tayanadigan va shuni deb yashaydigan narsalardir, deb uqtirishdi.
Qonunchilarning qarashlaridagi ijobiy tom on shundaki, ular teng 
im koniyatlar konsepsiyasini ilgari surdilar. Unga m uvofiq, davlat 
lavozim lari qobilyatga qarab egallanishi zarur, ular nasldan naslga 
o'tm asligi kerak.
Shan Yan. 
U qonunchi — am aliyotchidir. Eramizga qadar IV asrda 
Sin xoqonligida hukm dor m aslahatchisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Uning 
am alga oshirgan islohotlari tarixga “ Shan Yan islohotlari” nomi bilan 
kirdi. Ekinzorlarga xususiy m ulkchilik joriy qilindi. D avlat boshqaruvida 
bir-birini sotish (chaqim chilik) sistem asi qaror topdi. “Shan Szyun Shu” 
(“Shan viloyati hukm dori kitobi”) Shan Yan nomi bilan bo g‘liq.
“A n ’analar va ixtirochilik” kitobi Shan Yanning konfutsiychilar 
bilan 
m unozarasidan 
boshlanadi. 
Unda 
konfutsiychilarning 
Sin 
hukm dorini 
ixtirochilik 
bilan 
shug'ullanm aslikka 
k o ‘ndirishga 
urinishlari, boy an ’analarga sodiqlikka chaqirishlariga oid fikrlar 
bildiriladi. Shan Y anning ta ’kidlashicha, odam lar va jam iyat o ‘zgarib 
turadi. Qadim da odam lar sodda v a shuning uchun ham halol bo'lganlar, 
hozir esa, odam lar ayyor va shuning uchun ham baxtsizdirlar. D avlatning 
boshqarish metodini tanlashda asosiy vazifadan kelib chiqish lozim. Bu 
vazifa - Xitoyni kuch ishlatish y o ‘li bilan birlashtirish.
Shan Yanning ta ’kidlashicha, olijanoblik va insonparvarlik -
n o to ‘g ‘ri xatti-harakat sodir etishning onasi. H aqiqiy fozil insonning 
kelib chiqishi jazodandir. Tartibsizlik kelib chiqm asdan avval tartib 
o ‘m atish uchun quyidagilar b o ‘lishi zarur: 1) davlatda k o ‘p jazo, kam 
m ukofot b o ‘lishi kerak; 2) ayovsiz jazolash zarur; 3) kichik jinoyatlar 
uchun ham (m asalan, k o ‘chada turgan chiroqqa zarar yetkazgan kishi 
о Tim jazosiga hukm qilinishi kerak) ayovsiz jazolash kerakki, toki katta 
jinoyatlar sodir qilishga hech kim j u r ’at etmasin; 4) bir-biridan 
shubhalanish, bir-birini ta ’qib qilish, bir-birini sotish vaziyatini yaratish 
y o ‘li bilan odam lam i bir-biridan ajratish zarur. Faqat m ana shu y o ‘1 
bilangina qudratli m am lakatni-xalq davlat qonunlaridan qo'rqadigan, 
urushda itoatkor, xalq o‘z hukm dori uchun oTim ga boradigan 
m am lakatni barpo etish mumkin.
Xan Fey-szi — Chjan-Go davrining taniqli faylasufi. U Syun-szining 
shogirdi. X an Fey-szi fikricha, tabiatni o ‘zgartirib bo ‘lmaydi, faqat 
jazolash oldidan undan chegaralanish mum kin. U falsafiy qarashlarida 
daosizinga suyangan.
59

---

H ukm dor - “daoning davlatdagi gavdalanishi. Uning qalbi, yuragi -
“dao” m akoni74.
Qadimgi X itoyda m uayyan darajada