Qadimgi Xitoy Falsafasi va uning arxitekturaga ta'siri

Xitoy ibodatxonalari va ko’priklari

1. Qadimgi Xitoy Falsafasi va uning arxitekturaga ta'siri

Bugungi kunda Xitoy - sayyoradagi eng yirik davlatlardan biri, uning hududida olamning oltidan bir qismi yashaydi. Davlat tarixi bir necha ming yil avval boshlandi, bu bizga inson hayotining barcha sohalarida keng tajriba to'plash imkonini berdi. Boy madaniy meros, ko'p asrlik urf-odatlar, mehnatsevarlik va boshqa ko'plab Sharqiy davlatlar orasida Xitoyni ajratib turadi. Xitoy falsafasi dunyodagi olimlar uchun juda qiziq. Uning rivojlanishi to'rt ming yil davom etmoqda. Har qanday boshqa madaniyat falsafasi singari, ko'plab oqimlarni ham tug'dirgan. Qadimgi Xitoy mifologiyasidan yigit va yun sifatida ma'lum bo'lgan ikki ruh paydo bo'lganligini bir necha kishi biladi. Ularning sayyoramizdagi tartib-intizom shakllanishidan oldin betartiblikdan kelib chiqishi ishoniladi. Keyinchalik, yin yerning ruhiga, yang - osmonga aylandi. Xitoy falsafasi sayyoramizning mana shu asoslari asosida ishlab chiqilgan. Yin va Yang kontseptsiyasining rivojlanishi bilan bir vaqtda, dunyoning suvdan, olovdan, qotishmadan, yerdan va yog'ochdan kelib chiqqanini tasvirlaydigan besh primordiyadan iborat ta'limot paydo bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan ko'pgina ijtimoiy va iqtisodiy inqirozlarni boshdan kechirgan ba'zi faylasuflar osmonga, erga va hokazolarga yopishgan odatiy ta'limotlardan uzoqlashdilar. Ular odamlar guruhlari o'rtasida muayyan aloqalarni o'rnatishni talab qiladigan asrlar tajribasi asosida va uning atrofidagi inson bilan uning o'rtasidagi dunyoni aniq chegaralarni belgilash uchun yanada oqilona xulosalar chiqarishga harakat qildilar. Bu davrda Xitoy falsafasi Taoizm, Moizm, Konfutsiylik va boshqalar kabi yangi ta'limotlarni taqsimlash bilan ajralib turardi. Ushbu maktablar tomonidan targ'ib etilgan ta'limotlar madaniyat va falsafa rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi.

Xitoyning falsafasi paydo bo'lishi, xuddi shu Evropadagi falsafiy oqimlarning rivojlanishidan farq qilib, maktab vakillari tabiiy-ilmiy kuzatuvlarni hisobga olmaganlar. Falsafiy tushunchalarni ishlab chiqish uchun olimlar tomonidan taqdim etilayotgan ayrim faktlar ishlatilishiga ta'sir ko'rsatgan yagona ta'limotni Moistlar tomonidan taklif qilingan. Lekin Konfutsiylik bu falsafiy kursni juda tez bosdi. Konfutsiy ko'rinishida Xitoy falsafasi ilm-fan va amaliy bilimlarni rivojlantirishga bo'lgan ehtiyojni bostirishga olib kelgan tabiiy ilmlar bilan aloqalarni rad etdi. Konfutsiylikdagi asosiy narsa har doim shaxsiyatning o'zini yaxshilashi, axloqiy va ma'naviy tozalik istagi bo'lib kelgan. Shunday qilib, keyinchalik falsafa va ilm-fanning shakllanishi muloqot nuqtalarisiz o'tadi, bu esa turli doktrinalarni rivojlantirish uchun mumkin bo'lgan yo'nalishlarni qamrab oladi va sezilarli darajada qisqartiradi. Shubhasiz, qadimgi Xitoy falsafasi arxitektura, rasmiyatchilik va madaniy merosning boshqa ob'ektlariga taalluqlidir.

Xitoy me'morchiligi - ko'pgina monastirlar, ma'badlar va saroylar mavjud. Qadim zamonlardan beri tabiiy resurslar manba sifatida ishlatilgan: tosh, bambuk, qamish, loy. Bundan tashqari, keng tarqalgan chinni, terrakot va fayans ishlatiladi. Mamlakat me'morchiligini rivojlantirishga Xan xonadonlari tomonidan katta ta'sir ko'rsatildi. Uning hukmronligi davrida noyob mozor majmualari barpo etilgan bo'lib, bezaklari qadimiy Xitoy tabiiy falsafasining mohiyatini aks ettirmoqda. San'atning kundalik hayotdan qochishning standart tendentsiyasi bu yerda atrofdagi haqiqatning qiyofasi bilan farq qiladi. Xitoy arxitekturasi Hind buddizmining o'ziga xos xususiyatlarini qabul qildi. Bu davrda pagodalar va g'or mozorlar mavjud edi. Bunga qo'shimcha ravishda, Xitoyda qurilish uchun keng ishlatiladigan bambuk to'g'ridan-to'g'ri shakllarni o'zgartirishga yordam berdi, bu esa tomning egilganligi va tomning yuqori qirralari ko'tarilishiga olib keldi. Zamonaviy xronologiyaga o'tishi bilan Empire go'zallikning betakror saroylarini qurishni boshlaydi. Ularning ajralib turadigan xususiyatlaridan biri - tabiatning uyg'unlikdagi ahamiyatini anglash, bu nosimmetrik komplekslar shaklida ma'bad tuzilmalarining paydo bo'lishiga olib keldi. Har bir bunday kompleksni o'rab turgan bog'larga alohida ahamiyat berildi. Shunday qilib, arxitektura va falsafa bevosita aloqada edi. Xitoy me'morlari tomonidan o'rnatilgan madaniy meros, ko'plab sayyohlarni o'ziga tortmoqda.¹

Xitoydagi xilma-xii madaniy yodgorliklar, ya’ni qadimgi Xitoy me’morchiligi juda ham muhim o‘rin tutadi. Qadimgi Xitoy me’morchiligining eng mashhur namunalaridan "Gugun" saroyi, "Neva harami", "Ixeynan parki", Pekindagi "Yunnan pravinsiyasidagi", "Litszian" qadimiy shahri, Anxuey provinsiyasining janubiy qismida joylashgan qadimgi uy-joylar va boshqalar "Dunyo madaniy yodgorliklari katalogiga kirgan". Qadimgi Xitoy qurilishlari juda ham xilma-xii. Saroylar, machitlar, bog‘ xiyobonlari, qabristonlar va uy-joylar shular jumlasiga kiradi. Tashqi ko'rmishlari jihatidan bu qurilishlar tantanavor, ulug‘vor, chiroyli, ko‘rkam va dinamik bo‘lib, shu bilan birga ular bir-biri bilan yaqinligi jihatdan xarakterli xususiyatlarga ega, ya’ni Xitoy millatiga mansub boigan qurilish g‘oyalari estetik jihatdan bir-biriga yaqin. Qadimgi Xitoyda uylar qurilishidagi tipik uslublardan biri - yog‘ochlardan foydalanib, kaikas ustunlarining ishlatilishi hisoblanadi. Bunda yotiq qo‘yilgan sinchlaming ustiga yog‘och ustunlar qo‘yiladi va ulaming tomi cherepitsalar bilan yopiladi. Bizda aytishadiki, agarda devorlar yuvilib ketsa ham vayron bo‘lmaydi. Bu shuni belgilab beradiki, uyni ustunlar mustahkam ushlab turadi. Ishning mohiyati ham shunda. Shu kabi Karkasli uslublar uy devorlarini nafaqat yengil proyektlash va shu bilan birgalikda uylarni yer qimirlashidan saqlashda ham Xitoy me’morchiligida asosiy o‘rin tutgan. Unga Xitoydagi Shimoliy Shansi provinsiyasida joylashgan yog‘och karkasli, balandligi 60 m bo’lgan Budda machitini misol keltirishimiz mumkin. TTTu ko‘rinishida 900 yildan ortiq vaqt mobaynida hozirgacha yaxshi saqlanib kelmoqda. Toia kompozitsiyaga ega boigan qadimgi Xitoy me’morchiligi ko‘pchilik uylar ansamblida ko‘rinadi. Xitoyda yakka tartibdagi uylami qurishga ruxsat berilmagan. Bu singari qurilishlar saroy va alohida qurilishlar bo‘lib, ular doimo qo'shimcha qurilishni talab etadi. Asosiy bosh binolar ulami simmetrik holda yoki alohida ajratib turadigan hovli qurilishlari bilan o‘rab olinadi. TTTu bilan birga me’morchilik ansambllarida qurilishlami simmetrik holda joylashishi mumkin emas. Misol uchun Xitoydagi togii tumanlardagi qurilish va shu bilan birga bog‘-xiyo~ bonlarda ba’zan xilma-xil qurilish komponentlarini yaratish maqsadida simmetrik formalarda xatoliklarga yoi qo‘yiladi. Qadimgi Xitoy me’morchiligi uslublarini yaratishda, shu singari xilma-xil uy qurilishiarini yaratish jarayonida turli xil formalar musobaqasini keltirib chiqadi. Lekin bir vaqtning o‘zida ular o‘zini xilma-xilligini namoyish qila olgan. Qadimgi Xitoy me’morchiligi qurilishlari yana bir xarakterli tomonga ega: ular o‘zida muhim dekorativlik namunasini namoyish etuvchi badiiy ishlanmalarga ega. Misol: uylarning tomlari bir tekis bo‘lmagan, past yoki baland boigan. Qurilishda binolami muhim tomonlarmi ko‘rsatish uchun quruvchilar odatda ustunlarga, kamizlarga xilma-xil o‘simliklar va hayvonlar rasmlarini o‘yib chizganiar. Bu singari ko‘rinishlar yog‘ochdan ishlangan bo’lib, asosan eshik va ustunlarda ko'ringan. Bundan tashqari, Qadimgi Xitoy me’morchiligida ranglaming o‘zgarib turishi ham xarakterlidir. Odatda uy tomlari yorqin sariq rangdagi cherepitsalar bilan, yorqin karnizlar to‘q yashil bo‘yoqlar bilan, devorlar, stumlar qizil bo‘yoqlar bilan bo‘yalgan. Xonalar esa oq va tim qora marmarlar bilan qoplanganligi uchun ham ko‘k osmon ostida juda ham go‘zal ko‘rinadi. Uylami bezashda sariq, qizil, yashil bo‘yoqlaming tanlanishi nafaqat binolaming ulug‘vorligini ko‘rsatadi va shu bilan birga ko‘zni ham qamashtiradi. Uy-joy qurilishlarini taqqoslaganda, Xitoyning janubidagi uylar juda ham oddiy. Uylar qora-ko‘kimtir cherepitsalar bilan bo'yalgan, yog‘och xorkorlar esa qoramtir, jigarrang bo‘yoqlar bilan qoplangan. Uy atroflarida bambuk va banan daraxtlari o‘stiriladi. Shu singari qurilishlar hozirgi davrda ham Xitoyning Anxuey, Chjetszyan, Fuzian provinsiyalarida uchraydi. Qadimgi davrga mansub Buyuk Xitoy devori ko‘chmanchi halqlarning hujumidan himoyalanish uchun er. aw. 4-3 ming yilliklarda yaratildi. U Shimoliy Xitoy chegaralarini avvaliga 750 km ni o‘rab olgan bo‘lib, so‘ngra uzunligi 3000 km keladigan, balandligi 5 metrdan 10 metrgacha, kengligi esa 5-8 metr bo’lgan ko‘plab qurilishlarni o‘z ichiga oldi. XV-XVII asrlar Xitoy me’morchiligi gullab yashnagan davrdir. Bu davrda saroy ibodatxonalari qurildi. Pekin va Nanxin shaharlari qurilishi davom etadi. XV-XVII asrlarda qurilgan eng ko‘zga ko’ringan ansambl Pekin markazidagi Imperator saroyidir. Saroy yirik darvoza va devorlar bilan o‘ralgan. Pekin ibodatxonalari ham katta komptekslardan iborat bo’lgan. Ulug‘vor Osmon ibodatxonasi (XV-XIX asrlarda qayta qurilgan) bir necha binolardan tashkil topgan. Qadimiy Xitoy me’morchiligiga xos bo’lgan bo‘shliqning beqiyosligi XV-XVI asrlarda Min sulolasi (1368-1644) davridagi podsholar qabristoni ansamblida ko‘rinadi. Qabristonga 800 metrli katta alleya orqali boriladi. Bu alleyaning ikki tomoni odamlar va hayvonlarning ulkan figuralari bilan o‘ralgan. XV-XVI asrlar me’morchiligida ulug‘vorligi bilan ko‘zga tashlanadi. XVIIl-XIX asrlar me’morchiligida boshqa san’at turlaridagi kabi bezakdorlik, serhashamlik kuchayadi, Ba’zan, dekorativ naqsh, yog‘och o‘ymakorligidagi ortiqcha serhashamlik namoyon bo’ladi.²

3—6-asrlarda buddizm taʼsiri natijasida kup yarusli ibodatxona — pagodalar barpo etildi (Xenan provinsiyasida, 523). 7—12-asr xitoy meʼmorligi shakllarning qatʼiyligi va mahobatliligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Loyan, Chanʼan shaharlari, saroy va ibodatxona majmualari (Utayshan togʻlaridagi Foguan ibodatxonasi, 857), pagodalar (Sianya yaqinidagi Dayanta yoki "Yovvoyi gʻozlar" katta pagodasi, 652). Sun davlati davrida X. meʼmorligiga shakllarning nihoyatda nafis va mutanosibligi xos (Kayfindagi Teta yoki "Temir" pagoda, 1041—48). Moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi davri (13—14-asr)da yuanlar davlati poytaxti Dadu (keyinchalik Pekin)da binolar ansambli qayta qurildi, saroy majmualari yaratildi.³