A n t ik d a V r fa L sa fa si

Konfutsiy izdoshlari
Men-szi -
Konfutsiy nevarasining shogirdi. 372-289-yillarda 
yashagan. Uning qarashlarining yangiligi shundaki, osmon irodasining 
xalq irodasida aks etishini ta’kidlaydi. Iroda (ixtiyor erkinligi) - bu eng 
asosiy si: “Irodani mustahkamlang va siga xaosni olib kirmang” . Inson 
tug‘ilishiga ko‘ra - bag‘rikeng. “Inson tabiatan ezgulikka intiladi”. Bir 
xil odamlar aqlini, boshqalari - muskulini o ‘ynatadi. Aqlini ishga solgan 
odam boshqalami boshqaradi”63.
Konfutsiyning yana bir izdoshi 
Syun-szi
inson tabiati to‘g‘risida 
gapirar ekan, uning ba’zi xislatlarini instinktlar bilan bog‘lab 
tushuntiradi. Xususan, u yozadi: “Men aytaman, har bir inson foyda 
orttirish instinkti bilan tug‘iladi. Foyda ko‘rish va riyokorlikka intilish -
insonning tug‘ma sifatlari”64.
63 А нтология мировой ф илософ ии. 1.1. Ф илософ ия древности и средневековья.
4 . 1 . -М .: М ы сль, 1969. С.193.
64 А нтология м ировой ф илософ ии. Т.1. Ф илософ ия древности и средневековья
4 . 1 . -М .: М ы сль, 1969. С.207.
54

---

M oizm ta ’lim otining asoschisi M o-szi bo‘lib, u Konfutsiy vafot 
etgan yili tu g ‘ilgan va eram izga qadar 400-yilda o ‘lgan.
Mo-szi 
K onfutsiyning birinchi opponentidir. 
Uning fikricha, 
konfutsiychilar falsafasining prinsiplari Osmon osti xoqonligini to ‘rt y o ‘l 
bilan buzadilar: 1) konfutsiychilar xudolar va ruhlarga ishonishmaydi, 
“shuning 
uchun 
ham 
xudolar 
va 
ruhlar 
g ‘azablanishadi’'; 
2) 
konfutsiychilar ota-onalari 
vafot etganda ko‘mish 
bilan bog‘liq 
murakkab m arosim larni ado etadilar va uch yillik motam tutadilar, bu 
xalq boyligi v a kuchlarini talon-taroj qiladi; 3) konfutsiychilar musiqaga 
katta e ’tibor qaratishadi, bu ham yuqorida aytilgan natijaga olib keladi;
4) konfutsiychilar taqdim ing avvaldan belgilab q o ‘yilishiga ishonishadi, 
bu 
xalqni 
taqdirga 
b o ‘ysunishga 
va 
yalqovlikka 
undaydi. 
“K onfutsiychilikka qarshi” deb nom langan boshqa bobda esa, shunday 
deyiladi: “Hatto uzoq um r ko'radiganlar ham konfutsiychilar ta ’limotiga 
ergashish uchun zarur b o ‘lgan bilim larga ega bo'iolm aydilar. Hatto 
yoshlik j o ‘shqiniga ega boMganlar ham barcha m ajburiy amallam i 
bajarishga qurbi yetm aydi. Hatto katta boylik yiqqanlar ham m usiqaga 
etisha olm aydilar. Ular (konfutsiychilar) buzuq san ’atiar go‘zalligini 
u lu g ‘laydilar va bu bilan hukmdorlarni boshqa y o ‘lga boshlaydilar. 
Ularning ta ’limoti davr ruhiga mos kelmaydi v a kishilarni tarbiyalay 
olm aydi”65.
K o ‘rinib turibdiki, tanqid konfutsiychilar va m oistlarning turlicha 
ijtimoiy kelib chiqishga egaligini nam oyish qiladi
Osmon va uning irodasi.
Osmon - davlat boshqaruvchisi uchun 
namuna. “Osm on katta xoqonlikning kichik xoqonlikga hujum qilishini, 
kuchlining kuchsizni, ayyor kishining soddadilni, taniqli odam ning 
taniqli 
emasni 
talon-taroj 
oMinishini 
xohlam aydi”6'1. 
K onfutsiyaychilardan farqli o ‘laroq, m oistlar taqdim ing avvaldan 
belgilab qo ‘yilishini inkor etadilar va osmon hech narsani avvaldan 
belgilab qo ‘ym aydi, deb ta ’kidlaydilar.
M ehr-m uhabbat
deganda, M o-szi, K onfutsiydan farqli o'laroq, 
yaqinlarga m ehribonlik k o ‘rsatishni emas, balki uzoq qarindoshlarga 
hurm at k o ‘rsatishni yoqlaydi. Uningcha, 
xalq -
buyuk qadriyat.
M oistlar boshqaruvning yangi vositalarini q o ‘llash zarurligini 
aytishadi: davlat rahbarlari donishm andlam i, olim -u fuzalolam i hurm at
°‘ Fung, Y u-Lan. A Short H istory o f C hinese P hilosophy (ed. D erk Bodde). N ew
Y orlcM acm illati, 2001. P .55-56.
66 
А нтология 
м ировой 
философ ии. 
ГЛ. 
Ф илософия 
древн ости
и
средн евековья.4 . 1 . —М.: М ысль. 1969. С .202.
55

---

qilishi, boshqaruv ishlariga layoqati bo ‘lgan kishilam i jalb qilishi kerak. 
Qonun -
boshqaruvning yordam chi vositasi, qonunlar osm on irodasi 
bilan m uvofiqlashtirilishi kerak, y a’ni yalpi umumiy m ehr-m uhabbatga 
xizm at qilishi zarur.
M oizm da xalq bilimi haqiqat mezoni deb e ’tiro f etiladi.