A. M. Butlerov (1828-1886) o‘zining «Organik kimyoni to‘liq o‘rganishga kirish» degan kitobi va 1861- yili organik moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasini yaratish bilan organik kimyo fanining rivojlanishiga kat

Reaksiya tezligining kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi moddalar tabiatiga bog‘liqligi. Òa’sirlashayotgan moddalar qancha
bir-biriga moyil bo‘lsa va yangi kimyoviy moddalar hosil bo‘lishi bilan tugaydigan to‘qnashishlar foizi qancha ko‘p bo‘lsa,
reaksiya tezligi shuncha katta bo‘ladi.
Masalan: H2 + F2 = 2HF H2 + Br2 = 2HBr
Birinchi reaksiya 200 °C da ham portlash bilan borsa,
ikkinchisi esa qizdirilganda ham sekin boradi. Bunga sabab
vodorodning ftorga nisbatan kimyoviy moyilligi bromga qaraganda kattaligida (ftorning elektrmanfiyligi bromnikiga nisbatan
yuqori).
Reaksiya tezligining konsentratsiyaga bog‘liqligi. A va B
moddalar o‘zaro kimyoviy reaksiyaga kirishishi uchun ularning molekulalari bir-biri bilan to‘qnashishi kerak. Òo‘qnashuvlar qancha ko‘p bo‘lsa, reaksiya shuncha tez ketadi.
Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasi qancha
yuqori bo‘lsa, to‘qnashuvlar soni shuncha ko‘p bo‘ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib va ko‘p sonli tajribalarga asoslangan holda 1867-yili norvegiyalik olimlar: K.M. Guldberg va
P. Vaagelar tomonidan kimyoviy kinetikaning asosiy qonuni
massalar ta’siri qonuni kashf etildi. Bu qonunga ko‘ra:
kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalar
konsentratsiyalari ko‘paytmasiga proporsional va reaksiya
tenglamasidagi modda formulasi oldidagi koeffitsiyent konsentratsiya darajasiga qo‘yiladi. Masalan, ammiak hosil bo‘lish
reaksiyasi uchun to‘g‘ri va teskari reaksiya tezliklari quyidagicha ifodalanadi:

bu formulalarda: [N2] [H2] va [NH3] lar tegishlicha N2 va NH3
larning molyar konsentratsiyalari; k1 va k2 lar
proporsionallik koeffitsiyentlari bo‘lib, reaksiyaning tezlik
doimiysi deb ataladi. Har bir reaksiya uchun ma’lum haroratda
k ning qiymati doimiydir. Òezlik doimiysini fizik ma’nosini
aniqlash qiyin emas: yuqoridagi misolda [N2] va [H2]larni 1
mol/l ga teng deb olsak, V1 = k1 ifoda kelib chiqadi. Demak,
tezlik doimiysi (K1) reaksiyaga kirishayotgan moddalar
konsentratsiyalari 1 mol/l bo‘lgandagi tezlikni ifoda etar
ekan. Òezlik doimiysi reaksiyada qatnashuvchi moddalar
tabiatiga, temperaturaga, katalizatorlarning bor-yo‘qligiga
bog‘liq, lekin konsentratsiyaga bog‘liq bo‘lmaydi.
Geterogen reaksiyalarning tezligi reaksiyaga kirishuvchi
moddalarning bir-biriga tegib turadigan sirtqi kattaligiga
proporsionaldir.