154
Mexanizm yopiq holatda bo‘lganida, asosiy disklar shunday holatda
joylashadiki, ularning markazidagi kalit uchun teshiklar o‘zaro mos
tushadi va silindrning butun uzunligi bo‘ylab yarim aylana shakldagi
kanalni hosil qiladi (22-rasm). Bunda asosiy disklardagi o‘yiqlar bir
chiziqda joylashmaydi, stoporli shtift esa qulf korpusidagi bo‘ylama
chuqurchada harakat qilib, yopish mexanizmining korpusini mahkam ushlab
qoladi. Qulfga kalit solinib 900S ga buralganida, kalitning tishlari o‘ziga mos
keladigan asosiy diskni ma’lum burchak ostida buraydi. Natijada barcha
asosiy disklardagi o‘yiqlar korpusdagi tor o‘yiqlar va qo‘shimcha disklardagi
o‘yiqlar bilan ustma-ust tushadi hamda ularning o‘yiqlari birgalikda bo‘ylama
chuqur hosil qiladi. Buning natijasida esa yopish mexanizmining korpusi qulf
korpusida harakat qila oladi, ya’ni qulf ochiladi.
Agar shtift prujina ta’sirida bo‘lsa, kalitning keyingi harakati ta’sirida
bu shtift bo‘ylama chuqurga kiradi. Agar kalit 900S ga buralsa, asosiy
disklarning ayrim bo‘rtiqlari korpusdagi keng o‘yiqqa
tiralib qoladi,
kalitning keyingi harakati ta’sirida esa yopish mexanizmi korpusini
aylantiradi. Yopish mexanizmi korpusida joylashgan zanjir yoki tizgin
(povodok) aylanadi va zulfinni siljitadi, natijada qulf ochiladi. Qulfni
yopish xam xuddi shunday teskari tartibda amalga oshiriladi.
22-rasm. «Abloy» turidagi yopish mexanizmining ishlash prinsipi:
A – yopiq holatdagi silindrli mexanizm; B – yopish mexanizmi detallarining kalit
900S ga buralgandagi holati; V – ochiq holatdagi silindrli mexanizm; 1 – asosiy
diskdagi bo‘rtiqlar; 2 – asosiy diskdagi o‘yiqlar; 3 – stoporli shtift; 4 – qulf
korpusidagi chuqurcha; 5 – qulf korpusidagi keng o‘yiq; 6 –
qulf korpusi;
7 – silindr korpusi; 8 – korpusdagi tor o‘yiq.
Kodli (raqamli) yopish mexanizmli qulflar ikki xil variantda ishlab
chiqariladi: kalitsiz va disklarni aylantirish uchun kalitli. Har qanday
155
holatda ham bunday qulflarni ochish uchun muayyan kodlar (raqam-
lar)ning variantlaridan foydalaniladi.
Kodli yopish mexanizmiga ega bo‘lgan qulfning tuzilishi 23-rasmda
keltirilgan. Qulf korpus, ikki uchi harakatlanadigan (berkitadigan) uchli
yoydan iborat bo‘ladi, ushbu yoyning uchlarida segmentsimon teshiklar
(yoki chuqurchalar) mavjud bo‘ladi. Qulf korpusidagi ko‘ndalang teshikda
segmentsimon chuqurchali to‘rtta silindrsimon vtulka qotirilgan. Ushbu
vtulkalarning qulf korpusiga kiritilgan yon sirtida o‘yiqchalar, korpusining
sirtida, vtulkalar girdida esa muayyan raqamli yoki harfli belgilar bo‘ladi.
Qulf yopiq holatda bo‘lganida, vtulkalar qulf yoyining chuqurchalarida
joylashadi va uni qulf korpusida mahkam ushlab turadi.
23-rasm. Kodli (raqamli) yopish mexanizmli qulfning tuzilishi:
A – vtulkalar yopiq holatda; B – vtulkalar ochiq holatda: 1 – yoy; 2 – korpus;
3 – vtulka (zulfin)lar.
24-rasm. Vintli qulfning tuzilishi:
1 – korpus; 2 – zulfin uchun teshik; 3 –
kalit uchun teshik; 4 – zulfin asosi; 5 – vintli
zulfin; 6 – yoyning berkitadigan uchi uchun teshik; 7 – zulfin boshchasi;
8 – yoyning berkitadigan uchi; 9 – yoy.
156
Vintli qulflar tuzilishiga ko‘ra nisbatan soddaroq bo‘ladi va asosan
osma shaklda ishlab chiqariladi. Ushbu qulf korpus,
erkin va berkitadigan
uchli yoy hamda zulfindan iborat bo‘ladi (24-rasm). Qulfning korpusida
uchta teshik – yoy uchlari uchun mo‘ljallangan ikkita vertikal va zulfin
uchun mo‘ljallangan ko‘ndalang teshiklar bo‘ladi. Zulfin uchun
mo‘ljallangan teshikning girdida rezba o‘yilgan. Yoyning berkitadigan
uchida zulfin boshchasi uchun chuqurcha mavjud. Zulfinning
ingichkalashgan qismida ham rezba bo‘ladi va ushbu qism xvostovik bilan
tugaydi. Bu xvostovikning shakli va o‘lchamlari kalitning
ishchi sirtidagi
chuqurchalarning shakli va o‘lchamlariga mos keladigan qilib
tayyorlanadi.
Vintli zulfinga turli begona ta’sirlarni kamaytirish uchun qulfning
korpusida turli diametrli va o‘zaro perpendikular joylashgan teshiklar
bo‘ladi. Ushbu qulfda yoy vazifasini metall sterjen bajaradi. Bu sterjen
eshiklarning qulf osish uchun mo‘ljallangan xalqalariga kiritiladi (25-
rasm).
25-rasm. Vintli qulfning tuzilishi:
1 – sterjen uchun teshik; 2 – zulfin boshchasi; 3 – zulfin
boshchasi uchun chuqurcha;
4 – sterjen; 5 – sterjen boshchasi; 6 – vintli zulfin uchun rezbali teshik;
7 – korpus; 8 – kalit; 9 – kalit uchun ingichka teshik, 10 – kalit uchun teshiklar
orasidagi tirqish; 11 – kalit uchun keng teshik; 12 – zulfin asosi: 13 – zulfinning
rezbali qismi.
Bu turdagi qulfni yopish uchun kalit korpusdagi keng teshikka
solinadi. Kalit o‘zining tishlari (bo‘rtiq va o‘yiqlari) bilan
zulfin asosini
bosadi va uni korpusdagi rezbali chuqurcha bo‘ylab ichkariga bosadi.
Bunda zulfinning boshchasi sterjendagi chuqurchaga kiradi va uni
157
korpusda mahkam ushlab qoladi. Qulfni ochish uchun zulfinni oxirigacha
ichkariga bosish kerak, bunda zulfin boshchasi sterjenni korpusdan
bo‘shatadi va qulf ochiladi.
Qulflarning kriminalistik tasniflanishi quyidagi asoslarga ko‘ra
amalga oshiriladi:
Do'stlaringiz bilan baham: 
