A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

 suvaldali  qulfning suvaldasi: 
1 – suvalda tuynugi; 2 – suvalda tuynugining yuqori o‘yiqlari; 3 – suvalda prujinasi; 
4 – suvalda o‘qining teshigi; 5 – kalit tishlari uchun o‘yiqlar;  
6 – suvalda tuynugining quyi o‘yiqlari. 

---

 143 
Suvaldalar va ular elementlarining shakli, tuzilish xususiyatlari 
turlicha bo‘ladi (5-rasm). Har bir suvaldada prujina mavjud bo‘ladi va 
o‘qida yoki yo‘naltiruvchi ustunchaga harakatlanadigan tarzda 
mahkamlanadi. Ayrim qulflarda barcha suvaldalar uchun yagona prujina 
ishlatiladi. Suvaldalarning soni, ularning joylashishi, qalinligi va 
o‘lchamlari hamda tuynuklarining o‘lchamlarining yig‘indisi suvaldali 
qulflarning siri yoki sirlilik mexanizmi  hisoblanadi. 
 
 
 
5-rasm. Turli tuzilishli suvaldalarning ko‘rinishi. 
 
Qulflarning siri yoki sirlilik mexanizmi – bu mexanik qulflardagi, 
shtatli kalit bilan birgalikda harakat qiladigan va kalitni zulfin bilan o‘zaro 
ta’sirini yoki zulfinning boshqa qismi (dasta, shturval) ta’sirida 
harakatlanishini ta’minlaydigan moslamadir. Qulflarning sirlilik mexa-
nizmi tizimiga qulfni begona buyumlar bilan ochishni qiyinlashtiradigan 
detallar ham kiradi va bunday detallar saqlagichlar deb ataladi. 
Saqlagichlar metalldan muayyan shakl va o‘lchamda tayyorlanadi hamda 
korpus asosiga nisbatan ko‘ndalang yoki bo‘ylama holatda mahkamlanadi 
(6-rasm). Qulfdagi kalit uchun teshiklarning tuzilishi va konfiguratsiyasi 
ham o‘ziga xos saqlagich vazifasini bajaradi. 
 
 
 
6-rasm. Suvaldali qulflarning saqlagichlari: 
A – bo‘ylama saqlagich; B – bo‘ylama saqlagich: 1 – bo‘ylama saqlagichning 
plastinasi; 2 – ko‘ndalang saqlagichning bo‘rtiqlari. 

---

 144 
Kalit – qulfning yopish mexanizmi detallari yoki silindrli mexanizm 
shtiftlarini harakatga keltirish hamda zulfinning kerakli tarzda chiqishini 
ta’minlaydigan mahsulotdir. Qulfning yopish mexanizmi tizimiga bog‘liq 
ravishda kalitlar turli tuzilishlarga ega bo‘ladi. 
Suvaldasiz qulflarning boshcha, sterjen va bir yoki ikkita tishli kalitlari 
eng sodda tuzilishga ega bo‘ladi. Suvaldali qulflarning kaliti turli miqdordagi 
bo‘rtiq va o‘yiqlardan iborat bir yoki ikkita tishli bo‘ladi (7-rasm). 
 
 
 
7-rasm. Yopish mexanizmi turlicha bo‘lgan qulflarning kalitlari: 
A – suvaldasiz qulflarning kalitlari; B – suvaldali qulflarning kalitlari; V – silindrli 
qulflarning kalitlari; G – «Abloy» turidagi silindrli qulflarning kalitlari;  
D – «Syurpriz» rusumli magnitli qulf kaliti; YE – vintli qulf kaliti. 
 
Silindrli qulflar kalitining tuzilishi yopish mexanizmidagi shtiftlarning 
soniga bog‘liq bo‘ladi. Bir qator shtiftli silindrli mexanizmga ega bo‘lgan 
qulfning kaliti yassi va sterjenining bir tomonida joylashgan turli bo‘rtiqlar 
va o‘yiqlardan iborat bo‘ladi. O‘zaro qarama-qarshi joylashgan ikki qator 
shtiftli mexanizmga ega qulfning kaliti esa yassi hamda sterjenining ikki 
tomonida joylashgan bo‘rtiq va o‘yiqlardan iborat bo‘ladi. 
 
 
 
8-rasm. Silindrli mexanizmga ega bo‘lgan qulfning kaliti: 
A – bir qator shtiftli qulf kaliti: 1 – kalit boshchasining teshikchasi; 2 – saqlagich 
uchun ariqcha; 3 – sterjendagi chuqurchalar; 4 – sterjendagi  o‘yiqlar; 5 – sterjendagi 
bo‘rtiqlar; 6 – sterjen; 7 – kalit boshchasi. 
B – uch qator shtiftli qulf kaliti: 1 – bo‘rtiq va o‘yiqlar qatorlari; 2 – kalit sterjeni. 

---

 145 
Agar qulf uch yoki undan ko‘proq shtiftlar qatoriga ega bo‘lsa, uning 
kaliti silindrsimon sterjenga ega bo‘ladi (8-rasm). 
«Abloy» turidagi qulfning ko‘ndalang kesimi yarim aylana shaklda 
bo‘lgan kalitining sterjenida, kengligi va chuqurligi turlicha bo‘lgan 
o‘yiqchalar joylashadi (9-rasm). 
 
 
 
9-rasm. «Abloy» turidagi qulfning kaliti: 
1 – kalit boshchasining teshigi; 2 – kalit boshchasi; 
 3 – sterjen; 4 – bo‘rtiqlar. 
 
 
 
10-rasm. Vintli qulflarning kalitlari. 
 
Kalit elementlarini qulfning yopish mexanizmi detallariga mexanik 
ta’siridan tashqari, bir qator qulflarda yopish mexanizmlari detallarining 
harakatlanishi magnit yoki elektromagnit maydonlar yordamida ham 
amalga oshiriladi. Kalit o‘rnida, EHM yordamida tanib olinadigan 
muayyan obraz (surat, naqsh) ishlatiladigan (masalan, barmoqning 
papillyar naqshlari) qulflar ham bor. Ayrim qulflar uchun ularning yopish 
mexanizmi detallarining ayrimlari bilan ta’sirlashadigan bir necha turdagi 
kalitlar ishlatilishi mumkin. Bunda qulfni ochish uchun bir necha kalit 
navbati bilan ishlatiladi, bunday qulflar avtomatik tarzda yopiladi. 

---

 146