А или заиф болалар шижшш1яси тошкент "у киту вчи" 19S 4



Download 4,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/39
Sana14.04.2022
Hajmi4,86 Mb.
#550294
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   39
Bog'liq
Ақли заиф Мамедов

о ер хар акат, 
ти н и б -ти н чи - 
мао 
буладилар. Уз атрофларидаги турли уэгаришларни жуда те з пайкаб 
оладиляр, уйламаодан гапирадилар. Бу болалар те з берилувчан, д и к- 
катлари таркок булади. Бундай болаларнинг купчи ли ги
у ку в матери- 
алини ёмон узлаштирвдилар, айрим холлардагина яхши жавоблар бериш- 
лари мумкин. Уйлаб ту зи л гк н кун тартибн ва ка тти к талаб аоооидаги- 
на бу болалар яхши натижеларга эришиылари мумкин. Акс холда, тур­
ли оалбий одегглар чикарадилар. Айникса, бекорчилик бундай болалар­
га оалбий таъоир куроатади . Мехнат, жиомоний тербия машклари бу 
тоифа болаларга оамарали, ижобий таъоир этади. Энцефалитлар билан 
каоалланган киз болалар жиноий жихатдан бирмунча эрта етиладилар. 
Б у ёшдаги у ги л болалар эоа, угрилар, турли оалбий гурухларга кУ - 
шилиб коладилар. Бундай оалбий холатларга тушиб колиш улардаги 
берилувчанпик, узларига танкидий карпшларнинг етишмаолиги окиба- 
тида юз беради. Улар марказий аоаб тизимларидаги тормозланиш жара- 
ёнларининг оуотлиги хам маълум рол уйнайди. Ёрдамчи мактаб уки­
т у в ч и - тарбиячилари бундай оалбий холатларнинг олдини олиб 6o j,- 
риши оркали уларнинг аоаб тизимларинп хам коррекциялаб борадилар. 
Баъзан энцефалит аоооида с уотлик, камхаракатлик, тортинчоклик 
хислатлери шаклланиб боради. Бундай болайар нутки манкали, аник 
эмас, ифодаоиз булиб ко лещи. Ташки куринишларидан бундай болалар 
чукур акли заифлерга ухшр< кетадилар. Бу болаларни мехнатга моо- 
лаштириш бирмунча кийин амалга ошади.
Иккинчи гур ух болалар
Бу гу р ухга бош мия каоалликлари давом э тувчи болалар киради. 
Бош миянинг хар бир давом этувчи каоаллиги маълум даражада уни 
издан чикариб боради. Клинициотлар шу сабаблфундай аклий нукоон- 
лиликни деменция тушунчаои билан ифодалайдилар. Деменция тарак- 
кий этмаганликдан фарк килиб, бузилиш маънооига купрок м оокела- 
д и . Деменцияни шифокорлар куйидаги турларга булиб урганадилар. 
Органик, шизофреник ва тутканокли турларга ажратилади. Бош мия­
н ин г давом э тувчи касалликларига : бош мия зотилжами, бош мия 
захми, тутка н о к, шизофрения, гидроцефалия ва бошка каоалликлар 
киради. Шу касалликларнинг хар бири хакида киокача тухта ли б у та - 
миз.


а) Болапар бош мияоининг зотилжами .
Даотлаб бу каоадлик реиматик энцефалит деб каралган. Аммо, 
кейингн текширишдарнвнг куроатишича, бирмунча бошка каоаллик 
эканлиги аникланди. Г.Е.С уха р е ва , М.Б.Цукер, В.Я .Д е яно в томонв- 
дан олиб борилган илмий ишлар шу фикрга келишга аооо б’улади. Бу 
каоаллик узок давом этувчи каоалликдир. Бу каоаяликнинг кечвшв 
хам у зи га хоо мезмун каоб этар экан. Б у каоалга чапинган болалар- 
н вн г диккати хаддан ташкари та р ко к, те з чарчайдиган, те з эодан 
чикарадиган буладилар. М.С.Певзнернинг таъкидлашича, айрим шун- 
дай болалар оммавий мактабларда Укишлари мумкин. Акоарият бундай 
болаларнинг иш килиш кобилиятлари жуда паотдир. Бу болалар те з 
таъоирланувчан, харакатчан, то р ти н чо к, 
буладилар.
Бу болапар чарчаоалар, хаяжонпаноалар янада кУ зга лувча н була- 
дилар. Ёрдамчи мактабларнинг У к и ту вчи , тарбнячипари бундай бола­
ларни 
жуда эхтиёткорлик билан назорат килиб бэришлари, бирор у з -
гариш Ьезоалар дерхол шифокорга мурожаат этишпари длзим.
б) Болаларда учрайдиган бош мая захми.
Агар ота-она, ёки улардан бири захм каоаллиги билан касаллан- 
ган булоа, хомила тугилиш муддатидан олдин тушиши мумкин. Айрим 
холларда хомила олигофрен оифатиде ривожпанади. Бунда хомила 
хам захм каоаллиги билан зарарланган булади. Узок муддат захм 
инфекциялари "у й к у " холвда булиб, айрим холлардагина юзага чи«иб 
намоён булади. Маълум оабаблар окибатида боланинг поихикаои ёмон- 
лаша бошлайди. Касаллик хуружлари бошланади. Айрим холларда каоал­
лик яширинча, оекин ривожланади. Касаллик белгилари дастлаб у к в - 
т у в ч и , тарбвячилар. ку зи га ташланади. Бу белгиларга куйидаги хола т- 
ларни киритиш мумкин: Болада туоатдан узлаштиришнинг паоайиша, 
хулки н и н г ёмонлашь бошлаши, баъзан эшитиш галпюцинациялариникг 
пайдо булиши, оабабоиз кулиш холлери киради. Юкоридаги белгилар- 
ни оезган У к и тувчи , тарбиячилар дархол асаб каоаллиги шифокорла- 
рига мурожаат килишлари лозим. Бош мия захмини у з вактида аниклан- 
оа, бу каоалликни муваффакиятли даволаш мумкин. Каоалликнинг уз 
вактида ояди олинмаоа, каоаллик бирмунча огир окибатларга олиб к е - 
лиши мумкин. Баъзан боланинг харакати бузилади, н утки ёмонлашади, 
у з - у з и га танкидий караш камаяди, ёрдамга мухтожяик оезилиб, акли 
заифлик холат лари оезила бошлайди. Уз вактида олди олинмвган захм 
каоаллиги 
огирлашиб борувча фаляжга олиб келиши мумкин. Шу оабаб­
ли фдамчи мактаб У к и ту в чи , тарбиячилари -шахски хужжатларида захм


каоаллиги кяй д кадинган болаларга алохида эътибор билан карашла- 
ри талаб киланади.
в ) Бош миянинг давом э ту вчи тутка н ок (эпидепоия) 
касаплиги .
Ту тка н о к ту тга н пайтда у к и т у в ч и , тарбаячи узина кандай т у т и -
ши керакпиги аоаб касалликлари маьлумотларидан яхши маълум. Энг 
аоооийси шуки, У к и тувчи , тарбиячилар узларининг каоаллик хо ла тла - 
рвдан куркмасликларинв болалар куришлари керак. Аолада, бир марта 
«иона муддатли тутканок т у т га н
вактда шифокооларга югуриш шарт ! 
эмао. Агарда тутканок кайталанса, огиррок ке ча гин а , тиббиёт ходим- 
ларига мурожаат этиш талаб этилади. Ёрдамчи мактаблардаги т у т к а -
нон каоали бор булган болалар акоарият куп холларда каоалликнинг 
бошланишини тур л в белгилар оркали биладилар. Маоалан, тутка н о к 
тутишндан олдин болелар шамол эсаётганлигини, юзларига шамол ури- 
даётгандай булаётганлигини, кУ л , оёклерада турли харакатлар, то р - 
тишишаар бошланаётганлигини, н у т к и , гапириш жараёнлари огирлаша- 
ётганаигини оезадилар. Шуна таъкидлаб утиш уринлики, барча акли 
ааиф болалар хам юкоридаги каоаллик белгиларини анча ва к тга ча
тушунмай юрадилар. Аклий заифлиги ниобатан чукур булмаган о ли го - 
френлар бу белгиларни те з илгаб оладилар. Айримлари шу холатна 
билсадар хам андемасдан, хе ч кимга гапирмай, балдирмводан утира- 
дилар. Шу сабабли барча турдаги махоуо мактаблар у к и т у в ч и , тарбия 
чилари тутка нок касалинанг юкоридаги белгиларини те з илгаб ода 
бипишиари лозим. Шунинг асосида болага бирмунча эртарок тиббай 
ёрдам куроатиши мумкин.
Айрим холларда шафокорларнинг ёрдамида болаларда учраши 
мумкин булган тутканокларнинг овдини алиш мумкин. Бундай холатдар- 
да бопани 
алохада жойга олиб чикаш мумкин. Уртоклара олдадан 
олаб ётокхонага олиб бориб, у з Урнига ётказиб кУйиш керак. Уки­
т у в ч и , тарбиячилар бундай болаларга каоалликнинг оидиндан бошла- 
наётган белгиларини. балаб олишлара тушунтирилиши талаб этвдаци. 
Шуни хам эолаб утиш жоизка, баъзан тутканоклар билан бирга о н г- 
н в н г бузилиши хам кузаталиши мумкин. Бундай 'Ходдарда ту тк а н о к т у т ­
ган бола югуриши, эшик, деразаларга чикиши, турли б у ш дар бвдан 
бировпарна уришдари, макоадоиз харакатлар килишлари мумкин.
Аммо, бундай ходат узок давом этмайци. Бундай хо ле тд в хам тиббий 
ёрдам талаб эталмайди. Тутка нокли бола поихикаов борган оари, ав 
улгайган оари узгариб боради. Дастлаб, хотира жараонлярв ёмоилаша 
бошлаЦци. Те з эодан чикариш, д и к ка гс и зл и к, кииоотгон ипларида


тартибсизлик к у з га
ташлана бошлайди. Баъзан, бундай болаларда 
меьёридан ортикча озодалик, аник лик, оаранжом-оаришталикка инта­
лии к у з га ташланади. Бундай болаларнинг айримларв уйга берилган 
вазифаларни оузма-суз ёдлашга харакат кипадилар. Шуни айтиб утиш 
урин лики, купчилик ту тк а н о ги бор болалар хикоя, эртда парни жуда 
аник лик билан, барча элементларига 
ка тта эътибор беришлари хоо- 
дир. Б у болаларнинг тафаккур килишлари ^ам узларининг нормал 
тенгдошларидан оекинлиги, тум то кли ги билан ажралиб туради. Бирор 
миоол, машкнинг ечилиш уоулини билиб олоалар, бундан кейинги 
ечиладиган барча миоолларга юкоридаги 
усулни кУллайдилар- Бундай 
болалардаги умумий бушлик уларнинг хиооиёт-ирода оохаларида к у з ­
га ташланади. Бундай болалар бирор уртоклари билан хафалашиб «о л- 
оалар, бу холатни узок муддат эодан чикармай юрадилар. К и чи к мак­
таб ёшларида бу болалар хаддан ташкари оерхаракат буладилар. Бу 
болалардаги купо лли к, кУ зга л увча н л и к айрим холларда оохта яхши 
гаплар, яхши киликлар билан никобланган булиши мумкин. Тамрибаоиз 
У к и ту в ч и , тарбиячилар бундай вазиятларда алданиб колишлари мумкин. 
У к и ту в ч и , тарбиячилар куздан узоклашган вактларида бундай болалар 
узидан ёш, ку чо и з болаларни кийнашиб, ноурин ишлар килишга мажбур 
кипадилар. И зчи л назорат оркаоида бундай болаларда мехнатоеварлик, 
тиришкоклик каби ижобий шахоий оифатлар тарбиялаб бориш мумкин. 
Аопида, бундай болалар хужалик 
ишларига яхши киришиб кетадилар.
г ) Шизофрения
Ёрдамчи мактабларда шизофрения каоалига чвлинган болалар кам 
учрайди. Ч у н к и , бу каоалга чалинган болаларнинг акоарият нупчили- 
г и урта мактаб дастур маълумотларини яхши узлаштирадилар. Шунга 
карамаодан шизофренияга учраган болаларни оз булоада, хар бир ёрдам- 
дамчи мактабларда учратиш мумкин. Б у каоаллик бошлайаётган вачтда 
болаларда тур ли эшитиш, куриш галлюцинацияпари, турли ахмокона 
фикрлар, тур ли максадсиз харакатлар кила бошлайдилар. Бундай 
вактларда болалар бир неча ойгача шифохоналарга-ёткизилаЦи. Ка- 
оалликнинг юкоридаги белгияари бир неча ойдан, бир неча йиягача 
ораликда найтариляши мумкин. Бошка вактларда 
болалар соппа-сог 
булиб мактабларда укншни давом эттирашлари мумкин. Шуни гаъкидлаб 
утиш урин лики, шизофренияда учрайдиган хар бир каоаллик хуружлари 
ууид&н овдинга хуруклардан огиррок, чукуррок кечади. Б у эса, бор- 
ген сари акли;; фаолият ларни купрок бузкб боради. 
Шизофрения ка - 
оа лякгп не нг сооскй белгп, курини^а болалар соаги ва тафаккурининг


борган оари бузилиб боришидир. Бундай болаларнинг фикр юритишла- 
ри бошка болалардан бирмунча фарк килади.
Баъзан улар я н ги оузлар,' гаплар уйлаб топадилар. Укув мате- 
риалларини ёглон , 
узлаштира туриб, айрим нароаларга: хиооб, му- 
овца турларига жуда ка тта кизикиш В а кобилият намоён этадилар. 
Х а тто айримлари е тук оанъаткор ижро этган 
мусиданинг камчиликла- 
рини топадилар. Шунга карамаодан, узлари бирорта куйни муотакил 
вжро эта олмайдилар. Хатто налипши ургана хам олмайдилар. Б у бо­
да ларнинг айримлари кизикарли эртаклар шкод киладилар. Шунга к а - 
ремасдан, бу болаларнинг айримлари ха тто харфларни хам узлаштира 
олмаоликлари мумкин. Баъзи шизофрен каоали билан огриган болалар 
оодца, у з-узи н и бошкариш, таьминлаш ишларини хам бажара опмайди­
лар. Шу оабабли бундай болаларни жамоатчилик ишига Ургатиш, унга 
жалб килиш керак. Шизофрен болаларда хам хиооиёт бирмунча камба- 
Fan булади. Бу болаларнинг айримларидагина Урток булиши мумкин. 
Ота-оналарига 
ёмин, кУпол муомалада буладилар. Б у болалар билан 
узаро алока Урнатиш бирмунча кийин кеча ди.
д) Болаларда учрайдиган бош мияга сув йигиляши 
(гидроцефалия) каоаллиги
Аолида, шифокорлар гидроцефалияни бирор каоалликнийг аоора- 
т и , окабати деб карайдилар. Б у каоалликка чалинган болаларнинг 
умумий холпти т е з - т е з узгариб туради. Бош мия ички аъзоларининг 
айрим киом.шрида оув йигилиши натижаоида, атрофидаги аьзоларни 
оика бошлайди, яъни бош мия 
ички боаими оша бошлайди. Бола бош 
мияоининг ички бооими ошиши натижасица ахволи ёмонлашади. Ц еттик 
бош о гр и ги , кайфиятнинг узгариб туриши к у з га ташланади. Бу каовп- 
га чалинган болалар ортикча шовкин, харакатли ишларни бажара 
олмайдилар. Бу болалар бошларини паотга эга олмайдилар. Бу каоал- 
га чалинган бемор болалар мунтазам равишда шифокор. назоратидв 
булишлари лозим. Ако холда , боланинг умумий ахвола огирлашиб, 
аклий нукоон огирлашиб кетиши мумкин. Гидроцефалияга чалинган 
болаларнинг р ухияти турличадир. Айримлари кайоар, те з чарчайди­
га н , баъзг.н ортикча харакатчан, куп гапирадиган, енгип табиатли 
буладилар,
М.С.Певзнер уларнинг н утки ни , луьчя1 бойлигини кузатиш , Урга- 
ниш аоооида куйидаги хулооага ко лга н: улар баъзан норлал н утк 
хуоуоиятлэрига згп ",е к таоачаур хиоил килиши мумкин. Аммо, ташки 
жихатдан бои куринган бола н у тк и , ички туаииаи;а ж вхктиднн жуда


камбагевдир. Баъзи холларда уни нг гапларидан бирор фикр топиб буп- 
майди. Бундай каоалга чалинган болаларни мунтазам назорат килиб 
туриш талаб этилади.
Олигофрен болалар билан олиб бориладиган коррекциялаш-тар- 
биялаш уоулларини илмий аооолаш учун хар бир боланинг рухиятедаги 
нукоон тузилиш ини, чукур лигини, юз берган вактини билиш нихоятда 
зарур.
1969 йилда Халкаро психиатрлар кенгашида к у зга куринган олим 
М .С.Невзнер у зи н и н г олигофренларга багишланган клинико-педагогик 
таонифномаои билан катнашди. Б у таонифнома кенгаш катнашчиларида 
яхши тааооурот колдирди. Унда олигофрен болаларнинг у зи га хоо х у -
оуоиятлари очиб берилди. М.С .Певзнер олигофрениянинг 5 тури хаки- 
да тухта ли б у тд и . Булар куйидагилардан иборат:
1 . Олигофрениянинг мураккаб булмаган тур и ;
2 . Нейродинамикеои бузилган олигофренлар;
3 . Маълум анализаторлари бузилган олигофренлар;
4 . Шахои кУпол бузилган олигофренлар;
5 . Поихопат хулкли олигофренлар;
Киокача хар бир турдаги олигофренлар хакида тухталиб утемиз.
1 . Олигофрениянинг мураккаб булмаган турини баъзан аоооий 
тур деб хам аталади. Чу н ки , олигофренларнинг ку п чи л и ггн и шу тур 
олигофренлар ташкил килади. Аоооий, мураккаб булмаган олигофрен- 
ларда асооан билиш фаолиятларининг мураккаб турлари бузилга н була- 
д и . Аммо, бунда 
акоарият холларда нейродинамика, хиооиёт-ирода, 
и т нилии 
ко б и ли яти , фаолиятнинг макоадга муоофиклиги ниобетан 
оакланган булади. Ёрдамчи мактаблардаги коррекцион-тарбиявий иш- 
лар аоооан тафаккур нукоонларини коррекциялашга, тугрилашга кара- 
ти яа ди .
2 . Нейродинамикеои бузилган болалар. Бу тур олигофренларда 
асэоан нейродинамика бузилган булади. Б у холда билиш фаолиятлари- 
н ин г мураккаб турлари хулкн и н г купол буэилишлари, иш кобалиятла- 
рининг ёмонлашиши,. хиооиёт-ирода со ха ларининг к?пол бузилишлари 
билан янада чукурла'шган булади. Бун и нг окибатида олигофренлар 
К У зга л у вча н , тормозланувчан, аотеник холягда булишлари мумкин.
Б у тоифага ки р увчи олигофренлар билан олиб бориладиган коррекци- 
он-тарбияоий ишлар аоооан юкорида кайд этиб утилган нуксонларни 
тугрилаш га, коррекциялашга йуналтиралади.
3 . Олр'’офрен болалар билиш фаолиятларининг бузилиши н у т к - 
х в р ж а т , Н утн -Б с и ти а , куриш нукоонлари билан бирга келиши мумкин.


Бундай лолларда даволаш, машклари, логопедии машклар, идрокни 
т®ллантиришга оид машгулотлар амалга оширилади.
4 . Олигофрен болалар билаш фаолиятларининг бузилишлари,шахо-- 
нинг к?пол бузилишлари билан бирга келиши мумкин. Бундай холлар­
да болаларда хохишнинг бузилиши, ички интилишлар, хиооиёт-ирода 
бузилишлари учраши мумкин. Ёрдамчи мактаблардлги таълим-тарбвяда 
аоооий эътибор шахода ижобий хиолатлар шакллантиришга каратилаци.
5 . Билиш фаолиятларининг бузилиши, хулкни н г поихопатоимон 
бузилиши билан кУшилиб келади. Бундай холларда дори-дармонлар би­
лан даволаш, мехнат билан даволаш, жиомоний тарбия, тугр и ташкил 
этилган кун тартиби аоооида олиб борилади.
Ёрдамчи мактабларда акли эаифлик 2 -3 ёшида, болаларда нутк 
чиккач юз берган болалар хам таълим оладилар. Бу нукоон турли 
бош мия жарохатд-яри, юкумли каоалликлар, энцэфалитлвр натижаоида 
юз берган булиши хам мумкин. Бу болаларда билиш фаолиятлари ту р - 
г у н паоайган, иш кобилиятлари унумоиз, хотиралари ниобатан паот, 
диккатлари таркок, те з чарчайдиган, баъзан кУ зга лувча н , баъзан 
бефарклик хояатлари хам кузатилади. 
Акли заифлик болаларда н утк 
шаклланиб б улга ч, юз берганларни деменция деб хям юритилади.
Б у болалар билан тинчлантирувчи, оаклэвчи педагогик кун тартиби, 
у к у в ва мехнат топшириклари мумкин кадар индивидуал тарзда бери- 
лиши талаб этилади. Бу болалар амадца оог булиб, каоаллик колдир- 
ган аоорат, нуксон аоооида риюжланиб боради. Юкорида киоман т у х ­
талиб у ти л га н , каоалликлари борган оари секин-аота огирлашиб бо- 
рувчи ёрдамчи мактаб укувчилари хам купчиликни ташкил этади.
Б у болалар билан муваффакиятли таълим-тарбия ишларини олиб бориш 
учун ёрдамчи мактаб у к и ту в ч и , тарбиячилари ораоида якин алока 
булиши талаб этилади. Бу булимда ёрдамчи мактабларга юборилмаоли- 
т и талаб этиладиган 
айрим каоаллар, каоаллик холатлари хакида 
хам киоман маълумотлар беришни лозим то п д и к. Буларга куйидагилар 
киради:
1 . Чукур акли заиф болалар (имбецил ва идиот даражадаги бол,-
лар),
2 . Рухий ривожланиши оуотлашган (рро) болалар. Б у гу р ухга ку 
йидаги холатлар киради: поихофизак инфантил, аотеник, айрим анали- 
заторлари бузилгандар, психопат мазмундаги хулки бузилганлар,педа­
го ги к каровоизлар, хамда акалкулия оиндроми бор булган болплар 
юборилмайдилар. Имбецил болалэрда якко л к у з га тешланиб турадиган 
жиомоний ва поихик нукоонлар учрайди. Улдрдаги жиомоний нукоонлар


бош мияда, скелетда, айрим аъзолар тузилиишда, сенсомотор сох,а- 
да х,ам учрайди. Марказий асаб тизимида цУпол тарздаги тузилишга 
оид ва функционал бузилишлар учрайди. Имбецил болаларда шартли 
богланишларни х,осил цилиш ва дифференциялаш жуда цийин кечади. 
Имбецил болалар содда мазмундаги, элементар билимларни эгаллаш- 
лари мумкин. Аммо, бу билимларни мантицвн тушуниб етыаганликла- 
ри сабабли мустах,кам булмайди. Улар умумий тушунчаларни, айрим 
цоидаларни узоц муддат узлаштира олмайдилар. Езиш цоидаларини ,
20 ичида х,исоб-китоб ишларини эгаллашлари мумкин. Конкрет х,исоб- 
лаш ишларига тушунадилар, мавх,ум х,исоблашларда эса, н,атор ха то - 
ликларга йул н$ядилар. Бу болаларда механик хотира нисбатан сац- 
ланган. Уларнинг диэдатлари тарцоц, нутци асосан буэилган, л уга т 
бой лиги жуда камбагал. Улар айрим 
воцеаларни х,икоя цилиб бера 
олмайди. тах,лил-тасниф жараёнлари 
1
$по л бузилган, талаффузлари- 
да х,ам етарли нукоонлар мавжуд. Уларнинг тафаккур жараёнлари 
х,ам чУпол бузилган. Таедослаш, таснич>лаш жараёнлари жуда цуйи 
даражададир. Аммо, уларда х,иссиёт нисбатан сацланиб долган. Им­
бецил болалар воцеаларга мос равишда хурсанд ва хафа буладилар. 
[)цоридаги маълумотлар асосида бу .болаларнинг мустацил яшай ол- 
масликларини таъкидлаш мумкин. Чунки бу болалар доимий назорат- 
ни талаб этадилар.
Г.Е.Сухареванинг эътироф этишича, 
даун касали бор
болалар имбецил даражада, 2 0 % 
эса идиот даражада, Ъ% 
эса 
дебил даралсадаги олигофренларни ташкил цилар экан. Даун касали 
фацатгина болаларнинг ацлий цобилиятини пасайтириб цолмасдан, 
балки шунга к$шимча равишда яна жисмоний нуцсонларни х,ам к б л ти - 
риб чи^арар экан. Буларга и«ки модда алмашув безларининг яхши 
ривожланмаганлигини, тугма 
юрак нуцсонларини, кукрак цафаси 
тузилишининг бузилишларини, уыур±ца погонасининг тугри эмадли- 
гини, х,аракат тизимининг бузилишлари киради. Имбецил ва идиот 
даражадаги ацлий нуцсонли болалар ижтимоий таъминот муаесасала- 
рида тарбияланадилар.
Идиотлик - жуда чуцур психофизик нув;сондир. Бу асосан илк 
эмбрион, ёки кеч эмбрион давридаги бола марказий асаб тизим и- . 
нинг к$пол даражада бузилишидир. Чук,ур ак;ли заифлик K jn ^оллар- 
да жисмоний нуцсонлар билан бирга келади. Буларга х,аракат ти зи ­
мининг цУпол бузилишларини, карлик, карлик, ярим ва т?ла фалаж- 
лар киради. Идиотлар ?з шахсини деярли билмайдилар. Уларда иут^ 
баъзан умуыан булмайди. Ьаъзан ейрим 
бузларни талаффуз цилади-


лар. Ташци оламга, атроф мух,итге цизицишлари булмайди. Ов^атла- 
ниш тизими х;ам 
1
$пол тарзда бузилган Охлади. Улар баъзап 7 - в ёш- 
лардагина х,аракатланиши мумкин. Бу болалар доимий назорат цилиш- 
ни талаб циладилар. Ёрдамчи мактабларга юборилмайдиган иккинчи 
тоифа болаларни асосан психик ривожланиши сустлашган болалар таш 
кил цилади. Психофизик инфантилизмда асосан вта кчи белги уларда­
ги шахсий 
сифатларнинг етарли ривожланмаганлигидир. Аммо, бу 
болалар олигофренлардан фарцли равишда, Уз шахсларини биладилар. 
Уз билимларидаги камчиликларни билиб, сезиб цайгурадилар. Б у бо­
лаларнинг купчилигида умумлаштириш цобилиятлари сак,ланган булади 
Шуни таъкидлаб Утиш Урин лики, куп х,олларда aiyiH паифликнинг 
енгил даражаларини психик ривожланиши сустлашган болалардан аж- 
ратиш цийин кечади. Чуики, а^ли заифликни келтириб чицарган 
сабаблар, психик ривожланишни х,ам сусайтирган булиши мумкин. 
Буларга царамасдан, аН;ЛИ заифликнинг енгил турларини психик 
ривожланиши сустлашган болалардан ажрата олиш зарур. юкоридаги 
икки тоифа болалар берилган топширицларни тушунишда, узларининг 
иш фаолиятларида, катталарнинг ёрдамидан фойдаланишларида, у з ­
ларининг цилган иш натижаларига булган муносабатларида бир-бир- 
ларидан сезиларли даражада фарц ^иладилар.
Савол ва топширицлар
1 . Бош мияси жароцатланган Уцувчиларга цандай муносабатда 
вулиш керак?
2 . Бош мияси зах,м 
билан зарарланган ^ увчи л а р га ёрдамчи 
мактаб таълими жараёнида цандай муносабатда булиш керак?
3 . Ёрдамчи мактаб таълими жараёнида индивидуал муносабат 
цвндай амалга оширилади?
4 . Олигофрен, богча х,амда кичик мактаб ёшида бош мияларц 
зарарланган болаларга нисбий тавсифнома беринг.
5 . М.с.Певзнер таснифномасини таърифлаб беринг.
Адабиётлар
^.Рубинштейн С .Я . Психология умственно отсталого школьника.
М., 1986. 23-40= бетлар.
2
. Виноградова А .Д . Практикум по психологии умственно отстало­
го ребенка. М ., 1985, 18-21= бетлар.
З.Зейгарник Б .В . ва бошцалар. Хрестоматия по патопсихологии. 
М ., 1981. 3-26^ бетлар.


4= Б У Л И К . ЗАИФ БОЛАЛАР НА УКУВЧИЛАР РУХДОТИНИ 
УРГАШШ УСУЛЛАРИ
Инсон рух,иятини Урганиш них,оятда мураккаб. Диагностика иш­
лари у чу н , ёрдаичи мактабларни бутлаш учун болалар рух,иятини Ур- 
ганиш жуда зарур х,исобланади, чунки ёрдамчи мактаблардаги та ъ - 
лим-тарбияни саыарали амалга ошириб бориш учун бу борадаги маъ­
лумотлар керак булади.
Инсон рух,иятини атрофлича Урганиш кишидан х,ар тарафлама 
билии ва малакалар булиши талаб этилиши билан бир ^аторда билим, 
етарлича х,аёти8 тажриба х,ам талаб этилади. Бир неча йил болалар 
билан ишлаган у к и ту в ч и , тарбиячилар у з синфларидаги болаларни 
атрофлича Урганиб оладилар. Мактаблардаги педагогик кузатишдан 
ташцари шахе рух,иятини Урганишнинг турли усуллари мавжуд. Даст- 
лаб биринчи синфга кирмо^чи булган Укитувчи булажак Уцупчилар- 
нин^ шахеий х,ужжатлари билан танишиб чизади. Болалар х,ак,идаги 
тиббий кУрсатыалар билан я^индан танишади. Тиббий хулосаларни, 
тушунчаларни етарлича 
узлаштириш учун ёрдаичи мактаб ходимлари 
бундай билимларни яхши эгаллаган булишлари лозим. Боланинг рух,ии 
тараэдиёти х,ак,идаги 
цимматли маълумотлар болаларнинг ота-она- 
ларидан олинади. Еуда эх,тиёткорлик билан, ота-онанинг цалбига 
шикает етказмасдан, нуцеонли боласи х,ак,идаги зарурий маълумот­
лар йигилади. Айни^са, ота-оналардан боланинг умумий ривожлани- 
шидан ташкрри, нуксон 
юз бергандан кейинги узи га хо с , нуц - 
сонли ривожланиши ^ацидаги маълумотлар жуда ^имматли ва диагнос 
ти к ах,амиятга э га . Ёрдамчи мактаблардаги Укитувчи ва тарбиячилар- 
н и н г таълимий, тарбиявий, коррекцион, согломлаштириш ишларининг 
барчаси шу маълумотларга асосланади. Болалар х,ацидаги тегишли 
маълумотлар олингдндан кейин, у :зр билан таълим-тарбиявий ишлар 
олиб борилади. Ёрдамчи мактаблардаги ак;ли заиф болаларни атроф­
лича Урганиш учун ч а.т°Р> махсус тажриба-психологик услубиятлар- 
дан, усуллардан фойдаланиш мумкин^ Тажриба х.ацида умумий психо- 
логиядан х,ам маълум. Шу сабабли, бу х,ацда атрофлича тухталиб 
Утирмаймиз. Олдинги ыавзуларда х,ам цисман тУхтаб Утилган.Тажри­
ба Утказиш оддий кузатишдан фарц цилади. Бунда тажриба у т к а з у в - 
чи Урганилиши керак булган рух,ий жараёнларни турли йУллар билан, 
мвълум режа асосида Урганиб боради. Тажриба утказиш орк,али У^и- 
ту в ч и цатор рух,ий жараёнларнинг х,олати, уларнинг Узгариб 'туриши, 
турли цийинчиликлар из бериши,' уларнин-г сабаоларини секин-аста


тушуниб боради. тажриба барча фанларда онг мукаммал текшириш 
усулларидан бири х,исобланади. Айницса, нуцсонли рух,ий х,олатлар- 
ни J/рганиш учун тажриба утказиш жуда зарурдир. Ёрдамчи мактаб- 
ларда ишлаётган олигофренопедагоглар цатор тажриба услубиятлари- 
ни сшлиши, уларни Уринли ишлата олиши, тажриба натижаларини та х,- 
лил к,ила олиши, бах,олай билиши, янги услубиятлар ярата билиши 
лозим. Укитувчи ацли заиф укувчиларга уйга берилаётган топширин;- 
ларнинг хркмини х,ам тажриба утказиб билиб олиши мумкин. Дарслик 
маториалларининг цайси ^исыини синфда, цайси цисмини уйда ечиш 
мумкинлигини х,ам тажриба оркали аницлаб олиши мумкин. Айрим 
Уцузчилар ноани^ сабабларга кура даре материалларини узлаштира 
олыюалар х,ам Укитувчи махсус тажриба 
оркали бунинг сабабларини 
х,ам Урганиши мумкин. Б у борада Х.С.Замский 
ва А .Р.Л у р и я айрим 
ишларида батафеил маълумотлар келтирилган. Олигофренопедагог 
n a iопсихологик услубиятларни яхши Узлаштирган булса, шифокор- 
психоневрологлар учун я^ин ёрдамчи х.исобланаци. Ацли заиф бола­
лар диагностикасидаги мунозарали вацтларда олигофренопедагог 
тегишли, малакали ёрдам бериши мумкин. Катор олигофренопедагог­
лар экспериментал патопсихологик муассесаларда, рух,ий шифохона- 
ла])да, психоневрологик муассасаларда 

• 
■ ’ хизмат 
цишоедалар. Улар туплаган цимматли маълумотлар диагностик иш- 
ларда к а тта ах,амиятга эга. Айни^са, патопсихологик тажриба 
психологик-тиббий-педагогик комиссия ишларида, ацли заиф бола­
ларни ёрдамчи мактабларга саралаш вактларида к е н г 
1
$лланилади. 
Болаларга ацли заифлик х,ацида ташхис 
1
$йишдаги мунозарали в а ^ т- 
ларда болани пато--психологик текшириш тавсия этилади. Б ун и н г 
натижаоида бола х,ацида цУшимча цимматли маълумотлар цУлга кир и- 
тилади. Бу маълумотлар айницеа, боланинг билиш фаолиятлари х,а^и- 
даги билимларнинг нулга киритилишидир. Олигофренопедагог уо л у - 
бяятларнинг тузилиш принципларини х,ам билиши талаб этилади. . 
Олигофренопсихологияда мавжуд булган объектив усуллар оркали 
ацли заиф бола рухиятининг узи га хос томонлари, уларнинг ривож­
ланиш к,онуниятлари х,ан;ида маълумотлар берадй". Ёрдамчи мактаблар- 
да болаларни Урганиш олигофренопедагогнинг асосий ишларидан 
бири х,исобланади. Рух,иятни Урганиш атроулича амалга оширилиши 
керак. Ацли заиф болалар шахсипи психологик, п о д и го ги к, тиббий 
Урганиш умумий тарзда амалга оширилгандагипа, лгона бир хулоса- 
га колим мумкин. Барча рух,и:1 ..араенларпи Ургании жараониди


оО ъективлик, динамиклик; аналитик-синтетик, атрофлилик, индиви­
дуал ёндашиш принципларига риоя цилишимиз даркор.
ООъективлик деганда, ацли заиф болалар рух,иятини Урганиш 
ишлари реал шароитда, х,аёт 
жараёнида олиб борилиши тушунилади.
Динамиклик эса, ацли заиф бола, Уцувчини Урганиш уни нг ри- 
вожланишида , тараадиётида амалга оширилади.
Аналитик - синтетик принципда эса, рух,ий жараёнлар, х,олат- 
лар атрофлича, х,ар томонлама боглицлик х,олатида Урганишни назар- 
ца ту та д и .
Комплекслик принципи оса, ацли заиф болаларни Урганишда . 
пе да гоги к, психологик, тиббий, логопедик текширишларни бирга 
олиб боришни тушунамиз. Индивидуал ёндашиш принципи эса, болани 
Урганиш вацтида ^атъий тарзда шахенинг индивидуал хусусиятлари­
ни инобатга олишни тушунамиз. Усул танлаш х,ар бир текширишнинг 
мак,садидан, вазифаларидан келиб чицади. Аммо, барча усулларда 
вцорида цайд зтиб ути лга н принципларга амал цилиш лозим. Ацли 
заиф бела рух,иятини Урганаётган олигофренопедагог Уз олдига 
к;уйидаги вазифаларни ^Уйиши керак;
- бола рух,иятининг ривожланиш хусусиятларини аншушш,
- бола рух,иятидаги нуцеон тузилишини аницлаш,
- боланинг ак;лий ривожланиш даражаси ва хусусиятларини
очиш,
- а^ли заиф бола рух>иятидаги ижобий томонларини топиш,
- а|\ли заиф бола билан олиб бориладиган коррекцион, таълим- 
тарбиявий ишларнинг самарали, мах,сулдор шароитларини белгилаб 
олиш. :А^ли заиф бола рух,иятининг узига хос хусусиятларини билиш 
асосида улар билан олиб бориладиган у^ув-тарбиявий ишлар мазму- 
н и , мох,ияти белгиланади. Aiym заиф болаларнинг шахеий х,улскатла- 
ри билан таниша бориб, У к и ту в ч и , тарбиячи боланинг квеаллик тари­
х и , касаллик к,олдирган асорат хусусиятларини тах,лил цилади.
Ан;ли заиф болалар рух,иятини Урганишнинг асосий усулларидан бири 
болани кузатиидир.- Мацеадга мувофицлик, режа ли лик, бир тизимда- 
л и к , табиийлик бу усулнинг асосий, ижобий хусусиятларидандир. 
Кузатиш усули орцали та^риба у тка зу вчи а^ли заиф боланинг билиш 
фаолиятлари хусусиятларини, Ук^в малакаларини эгаллаш хус у с и ят- 
ларининг кечиши,малака ва куникмаларнинг эгалланиши, шахеий 
си^атларникг наыоён бу лишни билиб олишига имконият тугила ди . 
Иидагог болани турли шаолиятлорда : Уйин, У^иш, мех,нат, ижтимоий 
^оидали ииларда узларннк тутишларига 
цараб, кузатиб Урганади.


Б о лани кузатиш >,ацидаги маълумотлар иахсус к у з а ту в дафтарида 
баён этиб борилади. Шуни таъкидлаш жоизки, кузатиш усули н,атор 
ижобий томонлари билан бирга, айриы камчиликлари, салбий томон- 
лари х,ам мавжуд. Бунга мисол ^илиб, кузатиш усулининг педагогии 
пассив х,олатга тушириб, фацат тегишли маълумотларни белгилаб бо­
риш, ёзиб олишдангина нарн 9тмайди. Шу сабабли, педагог болани 
психолого-педагогик ^рганганда факатгина кузатиш усули билан 
кифояланиб ^олмаслиги керак. Бола рух,иятини ^рганишнинг асосий 
усулларидан яна бири, тажриба чи фаол х,олатда б?либ, махсус шароит яратиб, 5>зи учун керак бол­
тан рух,ий жараёнларни ^рганади. Тажриба орк;али аниц, конкрет 
саволларга жавоблар олинади. Тажриба ^тказилиш шакли, тур и , маз- 
мунига кУра табиий ва лаборатория шароитида 5?тказилишц мумкин. 
Лаборатория тажрибаси ыахсус шароитда, турли асбоб-ускуналардан, 
Уцувнинг техника воситаларидан фойдаланган х,олда 
амалга оширила­
д и . Масалан, периметр билан к^риш доирасини, эстезиометр билан 
та кти л сезгилар чегарасини, камертон билан товуи баландлигини 
тахистоскоп билан эса идрок хажми ва те зл и ги н и , хотиранинг 
аницлиги ва мустах,камлигини аницлаш мумкин. Демак, лаборатория 
усулида сунъий тарзда бизга Урганиш керак булган рух,ий жараён- 
нинг намоён б^лишини цайд цилиб борадиган асбоб-ускунйлар талаб 
этилар экан.
Табиий тажрибада эса, юкоридаги айтиб ^тилган воситалар 
талаб этилмайди.
Табиий тажриба болаларга таниш б?лган оддий шароитларда 
амалга оширилади. Уни ?тказилаётганда цуйидаги х,олатлерга эъти ■
борни к,аратищ керак;
1 . Оддий рух.ий фаолиятни моделлаштириш,
2 . Олинган маълумотларни сифат жих,атдан тах,лил цилишга диц- 
цат, эьтиборни царатиш,
3 . Тажрвбадв
'1
ишлаш вацтини, иш х,ажмини, болалар томонидвн 
й^л цуйилган хатолар сонини эътиборга олиш.
Тажриба объектив ва реал фактларни х,исббга олишни талаб эта 
д и . Т^арорда боланинг х,аракатлари, боланинг берган саволлари, 
унинг н утки , х,иссиёти, й^л к#йган хатоларига муносабати, болыгв 
к^рсатилган ёрдам мазмуни баён этилиши талаб этилади. Экспери­
мент ута<5тган вацтда экспериментатор ишга аралашиши, ^ яй тя c j 
раши, болнга берилган топширикларни цаИтариши, болани ракбаг- 
лантириьи, саволлар бериши, маслахнт бериши, на бошка х,олятпа|.-


га рухоат берилади. Аммо, экспериментатор тажриба у тк а зу в ч и оер- 
гап булмаслиги талаб этилади. Боланинг тажрибада кийналиши, фикр- 
ларининг таркалиши, умумлаштира олмаолиги, мантикий фикрлар ту з а
олмаолиги окибатида келиб чикади. Тажриба, кузатиш ва оухбат бир- 
галикда олиб борилади, Сухбат макоадининг аниклиги, тушунарлилиги, 
берилаётган оаволларнинг лундалиги билан ажралиб туриши керак. 
Тажриба у тк а зу в чи боланинг диккатини у зи га каратиб, топширакпарга 
жавоб беришга хохиш уйготиши керак. Бола билан оухбатлашиш оркали 
педагог боланинг кизикишлари, интилишлари, мойиллигини билиб ола- 
ди-.Болага куйидаги тарзда оаволлар бериши мумкин. Неча ёщдаоан? 
Исминг ким? Кимлар билан яшайоан? Яшаш жойинг каерда? Ота-онанг 
нима иш билан шугулланишади? 
Бу каби оаволлар оркали болани бир­
мунча тинчлантириб, у билан мулокотга киришишга тайёрланилади. 
Буоиз тажриба бошлаш яхши натижаларга олиб келмайди. Чун ки , бола 
хаяжонланиб, кУркиб билгвн жавобларни хам бермаолиги мумкин. Акли 
заиф болалар р ухиятини урганиш учун турли анкеталврдан хам фойдаля- 
нилади. Берилаётган анкета 
саволлври аник, п ухга , мазглунли були­
ши талаб этилади. Олинган жавоблар чукур тахлил килинади, уларни 
катор математик уоуллар оркали хам та хлил этилиши ахамиятлидир.
Б у усулларга: альтерна тив, корреляцион, ва диопероион уоуллар ки­
ради.
Альтернатив та хли л оркали болада биз урганаётган сифатлар 
бор=йуклигини аниклашга, очиб беришга ёрдам беради.
Корреляцион та хл и л рухий холатлернинг белгилари ораоида У з - 
аро богликлик борлигини аниклашга ёрдам беради. 

Диопероион та хлил бола р ухи яти га таъоир этадиган омилларнинг 
биз урганаётган белгига таъсир ролини аниклашга ёрдам беради.
Юкорида баён этилган катор уоуллар бола рухиятини урганиш- 
нинг аоосий усуллари оаналади, болалар иш фаолияти наткжаларини 
урганиц^тахлил этиш эса кУшимча уоулларга киради. Болалернинг 
ёзма ишлари, ч к з г а н расмлари, ясаган буюмлари, мехнат махсулотла- 
ри киради. Ёрдамчи мактебларда акли заиф бола рухрятинв урганищца 
катамнестик усулдан хам ке н г фойдаланилади. Катш нез-кооал хаквда 
узок муддет девомиде й кгкл га н маълумотлардир. Бу усул, айникоа, 
тиббиётда к е н г кулланилади. Ердамчи мактобни битиргаа укувчи ла р - 
н в к г катамнези оркали ёрдамчи мактабдаги коррекцион, тарбиявий 
теълим нянг саыарадорлг.гини ошириб бориш мумкин. Р ухиятни урганиш- 
н и нг ялэхвда , у зи га .хо с самарали уоуллоридан бири теотлардан фой- 
депениодпр. Иуьи эътвроу этиа куда урин
д е к и
, тестдар р ухи ятн и


Урганишнинг яхши уоули эканвиги узо к йиллар давомида бизнинг маи- 
лакетимизда етарлича тан олинмади. С унгги йилларда бу клм чилиги- 
миз тугриланмокда. Тестлвр аоооан текширилаётган боладе у ёки бу 
оифат, эгаплаган билимлар даражаои, боланинг тейёргарлик дарвжа- 
оини аниклаш учун хизмат килади. Турлича тузилшпга, мазмунга эга 
булган теотларни кУллвш оркали болаларнинг аклий коэффициента 
аникленвди. Албвтта, теотларни кУллаш бизга керак булган барча 
маълумотлврни етарли даражада бера олмаолиги мумкин. 1У6У йилда 
Вашингтонда поихиатрларнинг кенгашида болаларнинг аклий коэффи- 
циентини факатгина теотлардан фойдаланмаодан, балки кУшимча та р з- 
да бошка уоуллардан хам фойдаланиш та во и я этилди. Теотларни кушим - 
ча вооиталар оифатида кУллаш таклиф килинди. Аоооий уоул эоа, бо­
язни бирмунча узок мудцат тиббий, педа гогик, поихологик текширига 
уринли эканлиги куроатиб утидди.
Киокача айрим уолубиятлар уотида тухталиб утамиз
С е г е н
т а х т а ч а о и
Умуман барча болаларнинг, хуоусан акли заиф болаларнинг та ­
факкур жараёнларини текшириш учун кУлланилиши мумкгн. Сеген доо- 
каоининг тузилиши куйидагича: 10 те геометрик фигурани олиб мах­
оуо картон ёки фанерда шу геометрик фигуралар шаклида чукурчалар 
уйилади. Учбурчак, туртбурчак, квадрат, айлана, ромб, тугр и т у р т -
бурчак, трапеция каби геометрик фигураларни тушунтириш аоооида 
болапардан тегишли чукурчаларга жойлаштариши талаб этилади. Иш 
тартиби куйидагича. Даотлаб тежриба у тк а зу вчи болаларга чукурча­
ларга жойлаштирилган тахтачани куроатади. Шундан оунг у та хта ча - 
даги фигурвларни тукиб ташлайди ва болалардан яна фигуряларни уз 
жойларига жойлаштиришни сурайди. Б у уоул айникоа, чукур акли заиф 
болаларни 60F48 ёшида Ургвнишга ёрдам беради. Бола гапирмаолиги 
хда мумкин. Бу усулнинг турли вариантлари бор. 2 ёшли болалар 
учун 4 та фагурали, ундан ка тта болалар учун эоа, 10 та фигурали 
варианта бор. Аклен нормал болалар 2 ёшдан бошлаб бу ишни тугр и
б&жара оладилар. Аклий нукоонлилар, айникоа чукур акли заиф бола­
лар геометрик фигураларна пайпаслайдилар, огизларига олиб куради- 
лар, уларнв отолга уриб такиллатадилар. Макоадоиз харакпт килади- 
лар, санов ва хато усуллердан фойдаланадилар. Бу болалар куроа- 
тилга н ёрдшдан фойдалана олмайдилар. Тажриба утказуачанинг бера- 
ё тга н куроатмаоини вдрок килиши, тушуниб еташи хам диагноотик 
ахпмиятга э га . Усулнинг оодда ту з и л ;’шга э га лкги оабабли, хар бар


У к и тувчи , тарбвячипар муотакил равишда яоаб фойдаланишдари мум­
кин . 

К о о о
у о д у б и я т и
1923 йидца Америкалик психолог Коос томонидан ишлаб чи ки л - 
га н . Бу уолубият боланинг фазода ыулжад ола билиш, жадваддаги 
фигураларни тахдил кила билиш, фахм-фарисет, диккатлилик хо ла т- 
дарини урганишга муджалданган. Кубиклар 16 та булиб, барчаоининг 
томонлари бир хил рангда б уялга н. )(аво ранг, ки зи л , оарвд, о к, 
о к-к и зи д , оарик- хаво ранг кубиклар томонларининг рангларидир. 
Болаларга таклиф этидадиган жадваллар мураккаблигига кура: т у р т , 
ту к к и з ёки ун одтита кубиклердан иборат булади. Бу уоулни 4 ёш- 
дан бошлаб, ундан к а тта ёщдаги болаларга хем тавоия этиш мумкин.
Текширидаётган болега маълум жадвод ва кубиклар берилади. 
Бодадан жадвалда таовирданган фигурани яоаш оураледи. Мумкин ка - 
дар оодца жадвадлардан бошлаш макаадга мувофвд. Бу усулнвнг ким- 
матли томонларидан < яна бири шундаки, боле, тажриба у тк а зу в чи
билан мудочатга кирмаодиги мумкин. Шунда бола гапирмвоа хем,
«Уд бидан топширицни бажариши мумкин. Бу уоуд билан ишдаш жара­
ёнида шунга амин булдикки, вклий нукоондилар, акоарият нормал 
болалар хам бу уоуд бидан квзикиб ишдашар эканлар. Бу эоа таж­
риба у тка зу вчи учун куда ка тта нароа.
Т у р т и н ч и о и
о р т и к ч а
Бу уолубият узи н и н г оодцалигв билан ажралиб туради. Унинг 
номидан куриниб турибдики, бирор нароанинг туртинчиои ортикча 
экан. Бу уолубиятнинг жуда куп вариантдарини муотакил ишлаб ч и - 
киш мумкин. У аоооан тафаккурнинг турли томонларина урганишга 
хизмат килади. Айникоа, болаларнинг умумлаштира олиш кобидияти- 
ни жуда яхши очиб беради. Уояубиятнинг мазмуни куйидагича: мева- 
лар, уоимликяар, дарахтдар, хайвонлар, идиш-товоклар, кийим-ке- 
чаклар, 
укув 
куроллари ва хоказолардан 4 та раом одинеди. Шу 
раомларнинг 3 таои бир тоифага, I таои бошка тоифа нароаларга 
хоо булиши даркор. Бола таовирданган 4 та раомнинг кайси бири 
ортикча эканлигини аницпаши керак. Бу услубиятни богчагача, 
б огча, кичик мактаб, Урта мактаб ёшидаги болеларга хам куп ле т 
мумкин, аклий оавиянинг настлигига кароб , бириунча ка тта ёшда- 
ги болаларга хам тавоия этоа булади.


Д е м б о - Р у б и н ш т е й н
С . Я .
у о л у б и я т и
Бу уолубият - Америкада ишлвб чикилган булиб, кейинчалик 
С.Я.Рубинштейн томонидан кайта ишЛанган. Болаларнинг уз-узла р и га
бахо беришлари, узларига танкидий «аратлари Урганилади. Аоооан, 
шахоий оифатлврнинг ней дарвжада шаклланганлигини куроатиб бере­
д и . Бун и нг учун болаларга куйидзги топширин.лар берилади: ооглик, 
акл, характер, б а хт, гузаалик каби тушунчалар так лиф этилади.
Бу тушунчаларнинг 9 та даражаои ёки оифатини болалар узларига 
моо тарзда танлашлари таклиф этилади. Бу даражалар нарвон шакли- 
да, юкорига кутарилган оари бу тушунчалардаги оифатлар камайиб 
боради. Маоалан: акл тушунчаоида, I даража энг аклли хиообланоа,
9 даража эоа, энг аклоиз даража оифатида белгиланган ва хоказо. 
Болаларнинг хар бир тушунчв буйича берган жавоблари махоуо жад- 
валда бирлаштирилиб, уларнинг нормал тенгдошлариникига та кко о - 
ланилоа , жуда кизикарли манзаранинг гуво хи буламиз. Олинган 
маълумотлар аоооида болалар билан олиб бориладиган тарбиявий иш- 
ларимизни макоадга мупофик тарзда режалвштиришимиз мумкин.
В е к о л е р
у о л у б и я т и
Бу уолубият уэининг тузилиши, х е ^ и н и н г нихоятда кенгли ги
билан бошкалардан тубдан фарк килади. У 
1949 йилда Америка 
КУшма Штатларида яратилган булиб, 5 ёщдан 16 ёшгача булган боло- 
ларни текширишгв мулжалленган. Уолубият катор мамлакатларда кай- 
та ишланган."Бизда Д.Веколер уолубияти жуда ке н г та ркавди. Те о т 
нормал болаларни олигофрен болалардан ажратишда, рухий ривожлани­
ши оуотлашган болалар аклий фаолиятларини урганипща, узлаштирмао- 
лик оабабларкни твхл и л килишда кулланилди. Барча текширишлгрда 
те о т узи н и н г юкори ишончлилигини, валидлигини к у р о а тд и ... Веко­
лер теотининг афзаллиги шундаки, у фвкатгина интеллектнинг уму- 
мий даражаои хакида таоаввур хооил килмаодан, балки ун и н г ту з и ­
лиши хакида хам маълумот беради. Буларни верб ал ва новербал 
интеллектуал оифатларни текширишда кулга кяритилади. Бу маълумот­
лар бола аклий фаолиятининг кайси томонлари камроц шаклланганлиги 
ва кайси томонлар билан копланиши мумкинлигини кур о а та ди..
.
1 Практикум по патопсихологии, 
под ред. Б .В .З е й га р н и к ., и 
др. М ., 1 9 8 7 . стр 1 5 8 .


Юкоридаги ижобий фикрпар Веколер уолубиятига бериаган объектив 
баходир. Албатта, барча уолубиятдарда булганидек бу уолубият хам 
айрим ж узъвй камчи лик лардан холи эмао. 
Аммо, бу камчиликлар 
унинг ахамиятини кемайтира олмайди. У икки киомдан иборат. Бирин­
чи 6 та те о т болаларнинг вербал, колган 6 таси новербал акаай 
фаолиятларни урганишге хизмат килади. Тестлар куйидагвча номлана- 
д и. 
.
1 . Боланинг умумий хабардорлигини аниклашга хизмат килувчи 
теот^
2 . Боланинг тушуниш кобилиятини анакловчи те о т,
3 . Математик билимларни урганувчи те с т.
4 . Тушунчалар ораоида аналогия ва ухшатликни топишга оид 
т е о т .
5 . Болаларнинг л уга т бойлигини урганувчи те о т.
6 . Ракямларни кайтариш.
f t . Суратлардаги етишмайдиган киомларни топиш.
8 . Сурат лар ке тм а -ке тлиги .
9 . Кубик лардан фигуралар тузиш .
1 0 . Айрим кисмлардан объектлар яоаш.
1 1 . Кодлаш.
1 2 . Лабиринт.
Аклий тараккиётдаги'калчиликлар куп холларда борча, мактаб- 
га тайерлов даврларида хам к у з га ташланмайди. 
Бу кийинчиликлар 
боланинг мактабга квл и б , турли фанлардан билимлар 
ола бошла- 
ганларидан кейин к у з га
ташлана бошлайди. Ботланрич оинфлардаги 
узлаштирмовчи укувчиларнинг к а тта кисмини рухий ривожланиши о у о т- 
лашган болалар ташкил этади. Маьлумки , бу болаларнинг клиник 
куриниши турли-тумандир. Б у болаларда аклий тараккиётнинг турли 
дараждца, турли мазмунда бузилгаплигини куриш мумкин. Уларнинг 
потенциали имкониятлари хам турличадир. Бу болаларга ниобатан 
нотурри килинган айрим педагогик мунооабат факатгина улардаги 
оркада ко лишни чукурлаштириб колмаодан, балки болаларда оалбий 
шахоий оифатларнинг шаклланиб боришига оабсб булиши, хамда бола­
лардаги аоаб, рухий каоалликларнинг чукурлашишвга олиб келиши 
мумк и н .
Р у хи ятн и ургалишнинг айрим уолуб лари хусуоида юкорида т у х -
талио у тд и к . Унинг яна катор уоуллери матшуд. Буларга куйида ги- 
лор киради: Клипец, Пиктограмма, Шульте жаднали, турри ва 
теокари о апаш г корректур оинпш, кодлаш,' геомотркк фигураларна


таони^лаш, мазмунли оуратлар, хаётда учрамайдиган кул ги л и кур и - 
нишлар, берилувчанликни урганиш, Де-Грефе ( у з - у з и г а бахо бериш), 
Росоолиш уолуби ва хоказодар.
Савол ва топшириклар
1 . Ру*и ятн и Урганишнинг кайоа уоулпарини биласиз?
2 . Тажриба утказиш хакида оузлаб беринг,
3 . Услубиятлар тузишдаги принцинлар нималардан иборат?
4 . Муотакил равишда уз дафтарингизга катор уолубиятларна чн
з и н г .
5 . Те с т уоулининг яратилиши *акида оузлаб беринг.
Адабиётлар
1 . Рубинштейн С .Я . Психология умотвенно ототалого школьника 
М ., 1 9 8 6 . 6 0 -9 3 * бетлар.
2 . Методы поихолого-педагогического изучени я аномальньх де­
те й . М ., 1 9 8 1 .
3 . Практикум по поихологии умственно ототалого ребенка.,
М7, 1 9 8 5 ., С. 2 8 -3 4 .
4 . Хреотоматия по патопоихолэгии. М ., I J 6 - I I 3 = бетлар.
5 . Обшая психодиагноотика., под ред. А.А.Бодалева, В .В .С т о - 
л и н а ., М ., 1 9 8 7 .
6 . Психологическая диагностика проблеми и последования. Под 
ред. К.М . Гу р вви ча . 
М ., 1 9 8 1 .


5 Б У Л И М . 

Щ Ш  ЗА№> БОЛАЛАР ОЛИЙ АСАБ 
ФАОЛИЯТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ
Ёрдамчи мактабларда таълим олаётган акла заиф болалар кли­
ник тавоифномаси буйича бир тоифага кирмайдвлар. Бу болаларнинг 
бир тоифага кирмаолигининг катор оабаблари мавжуд. Буларга нук­
оон оабабларининг хар х и л л л ги , хамда нукоон 
юз берган ва ктн и н г 
турли даврлигидир. Ёрдамчи мжтаб укувчилари ораоида бош мия к а - 
оапликлари давом э ту вчи (ту тк а н о к , шизофрения ва бошкалар) бола­
лар билан бирга, борчэ ва кичик мактаб ёшпда бош миялари зарарлан- 
ган болалар таълим оладипар. Бош мия зарарланишлари турли жарэ- 
хатлар окибатида ёки юкумли касаллга<лар натияаоида (масалан, эн­
цефалит ) юз берган булиши мумкин. Шуларга карамаодан, ёрдамчи 
мактаб укувчиларининг аоооий кисмини олигофрен болалар ташкил 
этади. Б у болаларнинг бош миялари химилалик ёки илк чакалоклик 
даврлврида турли зарарли таассуротлор таъоирида зарарланган бо­
лалардир. Бундай зарарли таъсчрларга хомилалвк девридаги онанинг 
турли каоалликлар билан каоалланиши, т у т идиш вактидаги жарохат- 
лар, хамда чакалокнинг илк ойлардаги 
o fh p
каоалликлар билан орри- 
ши натажаоидаги бош мияйинг чукур зерарланиши киради. Бола бош 
мия тизимидаги поаб хужайралари, айникса бош мия пуотдоги жуда 
нозик тузилишга эгалиги оабабли, турли оалбий таъоврларга тез 
берилувчан булади.. Бош мия хужайраларининг бутун фаолияти кандай- 
дир даражада узга р иб , бузилишга мойил б?леди. Бош мияда юз бера- 
ё тга н физиологик жараёнлар, рухий жараёнларнинг механизмлари 
булга нлиги сабабли нормал кечмайди. Агар боланинг бош мияои илк 
хомилалик. даврида зарарланган булса, чакалок тугилиши билан бош 
мия тизиМи нуксонлври к у з га ташлана бошлайди. Нормал болалар ту р и - 
лиши билан атроф-мухитнинг турли кузратгичларига жавоб таъоирини 
беради. Бундай жавоб реакциялари шартоиз рефлеколар деб юритилади. 
Бундай шартсиз рефлеколарга суриш, ушлаш, йуталшп, кузни юмшд, 
й ^ л а а ва бошкалар киради. Юкорпда баён чалиб ути лга н шартсиз реф- 
лексяар асосида чакал-жнинг биринчи хсфталаридаёк шартли рефлекс- 
лар пейдо була бошлайди. Дастлабки, шертлн рефлеколарга суриш, 
эм ни киради. Болани 
онанинг кулига о лиши ва эмизиюга тайёрлани- 
ши бир неча марта кайтарилгач, болада шартли рефлекс пайдо була 
бошлаеди. Болада иуда эрта"тах.м1шлаш" рефлекои пайдо була бошлай- 
Д ь . Б у инсон па хайвонлар опил асаб фао лиятпарада жуда ка тта рол 
уг.наМда. 11.1; .Павдав таъбаркча "нчма экан" рефлекса атроф-мухит-


дан булаётган кУзратгичларга боланинг сэшини еки кузини бураб, 
аланглаб карашидир. Шуни айтиб утиш урьнпики, бу мазмундаги реф- 
леколарнинг болада пайдо булиши улар о .ч й аоаб фаолиятларининг 
яхши холатидан дарак беради. Болалар олий аоаб фаолият ларининг 
ривожланиши жараёнида боладаги тупиа реакциялар узгариб боради. 
Баъзи шартсиз рефлеколар умуман борган сари тормозланиб боради. 
Нориал ркшожланаётган боледа 
икки
ойлигидан бошлаб "ушлаб олиш" 
рефлекси, бир ёшга тулиш ара.тоида суриш рефлекслари йукола бош­
лайди. Олий асаб фаолиятларининг кейинги тараккиёти я н ги шартли : 
борланишларнинг пайдо булиши билан кечади. Олигофрен болаларнинг 
рефлектор фаолиятларининг тараккиётидаги ч е т га чикишлар жуда 
эрта к у зга ташланади. Чукур даражадаги олигофренларда о вка тл а - 
ниш иертоиз рефлекои хам пасайган булиши мумкин. Илк ёшдаги о л и го ­
френ ларда табиий шартли рефлексларнинг шаклланиши жуда оекинлаш- 
ган булиб, сунъий шартли рефлексларнинг пайдо булиши деярли мум­
кин. зыас. Нормал болалардаги суриш, рефлексПнинг биринчи ёш охир - 
лорида йуколиб бориши кузатилса, олигофренларда бу рефлеко и кки , 
баъзан у ч ёшларгача давом этади. Чукур акли заифларда (идиотлар) 
бундай рефлеко х а тт о , бутун умр давомида санланиб ко лиши мумкин. 
Марказий асаб тизимларидаги органик бузилишлар олигофрен, болалвр- 
нинг барча анализаторларида нуксонлар булишига олиб келади. 
Олигофрен болаларда бош миянинг ривожланмаслигв окибатида барча 
аоаб жараёнларининг динамикаои хам бузилади. Б уни нг окибатида 
бош миянинг атрофдан келаётган таъсирларни та хл и л килиб жавоб 
бериши бузилади. Купчилик акли заиф болаларда айрим анализатор- 
ларнинг периферии киомларининг зарарланиши натижаоида, куриш, 
эшитиш на бошка аъзолар нуксонлари юз берар экан. Америкалик пси­
хо ло г Ловениниг маълумотларига Караганда, текширилган акли заиф 
болаларнинг учдан бир киомининг куриш нуксонлари мавжуд экан. 
Краттер ва 0 "Коннорларнинг таъкидлашларича, акли заиф боладе(р- 
нинг купчилигида турли рангларни ажратиш.да хатоликка йул кУяр 
эканлар. 
Табиийки, бу нукоонлар акли заиф болаларда куриш идроки- 
нинг нуксоi i лилигига олиб келади. Аормал болплардан бирмунча куп 
акли зеиф болаларда эшитиш камчи лик пари учрар экан. Колман маълу- 
мотларигя Караганда, акли заиф болалардаги эшитиш нуксонлари нор­
мал болалардан 3 -4 марта 
куп учрар э<ан. Нукоонлиларда тори ана- 
лизаторлари ишидя хам камчилаклпр бор экан. Мейер-Грооо ив бошка- 
ларнинг куроатишлорича, акли з п н ;; болаларнинг купчилигида огрик 
оозгилпри бирмунча кучайгпн экан. К /н чп ли к акли зпи;> б . пал ярда


харакат анализаторларинйнг нуксонлари учрар экан. Бундай кам­
чи лик дар акли заиф болаларнинг 50 JC учраб, уларнинг юриб кетига- 
лэри бирмунча кечикар экан; Бу болаларнинг нутк-харакат анализа- 
торининг нукоонли ривожи аоооида катор талаффуз камчиликлари юз 
берар экан. Купчилик акли заиф болаларда турли н у тк камчиликлари 
учрар экан. Акли заиф болаларнинг 7 1 %  н утк кечикиб ривожланар 
экан. Олигофрен болаларнинг бош мияоидаги нукоон иккинчи оигнал 
тизимининг яхши ршзожланмаслигига олиб келади.
Акли заиф болаларнинг олий асаб фаолиятлари хусуоиятларини 
у ч та илмий жамоа 
атрофлича Урганганлар. Н.И.Краоногорокий узининг 
бир гур ух ходимлари билан богча ёшидаги олигофрен болаларнинг 
шартли рефлектор фаолиятларини экопериментал тарзда урганганлар. 
Иванов-Смоленокий ходимлари билан мактаб ёшидаги олигофрен бола­
ларнинг олий аоаб фаолиятларини Урганганлар. 
6 0 - йилларда про- 
феооор А .Р.Л ур и я рахбарлигида эса, ёрдамчи мактаб укувчиларининг 
опий аоаб фаолиятлари к а тта хажмдаги тажриба текширишлари билан 
урганилди. Олинган натижалвр куиидагилардан иборат. Акли заиф 
болаларда я н ги шартли богланишлар нормал тенгдошпаридан бирмунча 
к е ч шаклланар экан. Шаклланганлари хам муотахкам булмао экан.
Акли заиф болалар олий аоаб фаолиятларвдаги оуотлик, шартли 
6
o f
ланишларнинг секин шаклланиши асооий хуоуоиятлардан бири экан. 
Шу сабаб билан акли заиф болаларнинг таълим-тарбиядаги суотлик 
белгиланар экан.И лм ин текйшришларнинг курсатишича, акли заиф 
болаларда дифференциация кила билиш хал ка тта кийинчидик аоооида 
амалга ошар экан. Шу билан бирга булар туррун бу'пмасдан, те з о у - 
нер экан. Маълумки, шартли 
6
o f
ланишларнинг тугр и шаклланиши 
учун аоаб жараёнлари етарли к у ч г а , кУзгалиш ва тормозланишга эга 
булиши даркор. Болалар бош миясининг турли даражада зарарпаниши . . 
окибатвде, у ни н г функционал холати узгаради. Яврохатлар, турли 
оалбий таъапрлар натижаоида бош мия айрим кисмларининг хужайрала- 
ри зарарланади. Шу билан хам бош миянинг функционал холати ёмонла- ; 
шади. Ыулар окибатида кУзралиш ва ички фаод -тормозланиш суотла- 
шади. Бош миянинг тур ли даражада, турли кисмларининг, турли в а к т -
да зарарлвнишм асаб жаразнлари б у л га н -к узга л и т ва тормозланишнинг 
оусайишега олкб келар экан. Бош мия п ус тло ги нян г функционал ахво- 
д ш т н г ёмоилошши у з навбатида асаб хуяайраларининг сусайишига 
ол;:б келади. Кам ха'а/.даги, арзшас топшириклар окибатида "о а клов- 
ча тормоз лен еш хо д а тк га " тушкб колади. 
Бундай холат корма д одам-


ларга хам хоодир. Conna-coF кишининг меъёрвдан ортик толикконлари- 
да, етарли ухламаганларида, кучли кУ зге тги чл а р н и н г мунтазлм т а ъ -
оири окибатида бундай холатга тушишлари мумкин. Баъзи вактларда 
кишининг маълум бирор нарсага диккатларини карата о*масликлари, 
атрофларидаги барча нарсаларнинг ноаник идрок этилиши, тушунилиши 
осон булган вокеаларни тушуна олмаоликлари каби холатларга тушиб 
колишпари мумкин. Аш о, бундай холптлар нормал кишиларда у зо к 
а
давом этмаодан маълум вактдан кейин утиб кетади. Нормал кишиларда 
бундай холлар камдан-кам холатлардагина, узи га хоо 
o fhp
ахволга 
тушиб колганларидагина юз бериши мумкин. Бош миянинг 
o fhp
каоал- 
ликларини бошидан кечирган болаларда юкоридаги бундай оалбий к у -
ринишлар т е з -т е з учраб туради. Айрим холларда бундай жараён ки о - 
ка муддатда утиб кетса, баъзан 
бундай кунгилсиз вокеа-
лар узок давом этиши, хатто 
ойлаб, йиллаб чузилиши мумкин. Бола 
бош мияоининг хужайралари тормозланган вактда унинг аклий иш 
килиш кобилияти жуда 
пост булади. Аммо, бу холат уткинчи хиооб- 
ланади. Бундай холатларни ёрдамчи мактпб у ки ту вчи ва тарбиячила- 
рининг билишлпри лозим. Ёрдамчи мактаблардаги айрим болаларнинг 
маълум вактларда даотур маълумотларини жуда ёмон даражада узлаш -
тиришлари, киска муддатли хордик чикариш, даволанишдан кейин эоа 
узлпштиришларининг яхшиланиб кетишп х->ллари маълум. Бу нароа 
юкорида айтиб утганимиз тормозлании жараёнларининг юз беришидир. 
Х а тто , ёрдамчи мактаб Укузчиларида учраб турадиган киока муддат­
ли тормозланиш холатларининг юз бериши хям . акли заиф болаларнинг 
аклий иш килиш кобилиятларининг паоаПишига олиб келар экан. Бо­
лалардаги аклий оавия у даражада бузилмаган булса-да, киока муд- 
датли тормозланишлар хам болаларда оезиларли даражада иш килиш 
кобилиятларининг паовйишига олиб келар экан. Тормозланишга мо- 
йиллик ёрдамчи мактаб укувчиларининг барчаоига тааплукли булоа- 
да, барча болалар хем тормозланавермайдилар. Болаларнинг айрим- 
ларидагина бундай холлар кузатилади. Акли заиф болалар олий 
аоаб фаолиятларининг узига хоо хусуоиятларидан яна бири м уртлик- 
дир. Б у хакда М.С.Певзнер ва В.И.Лубовокийлар жуда куп кимматли 
маълумотлар берганлар. Олигофренларнинг яна бир узига хоо ху о у - 
сиятларидан бири биринчи ва иккинчи оигнал тизимлари орасидаги 
узаро муносабатнинг бузклганлигвдир. Б у бузилиш иккинчи оигнал 
тизимининг ривожланмаганлиги билан б о гли к. Бу борада А .Р.Л ур ия 
ва унинг шогирдлари томонидан катор т?жриба ишлари утка зи л га н . 
Маълум булишкча, акли заиф болалар оузлк курсатмалврдан кура,


кургазма шаклдаги куроатмапарни яхши кабул килар эканлар. Б у ход 
нормал болглерда эса, акоинча.яьни нормея болалар оузпи курсатма- 
ларни кичик ёшлардан Оошлаб яхши кабул килиб, унга риоя килар 
эканлар. Шундай килиб, акли заиф болаларга хоо хусуоиятдар: 
бош мия тизимининг кУзралии ва тормозлании жараёнларининг о у с т- 
ли ги , уларнинг м уртлиги, тормозланишга мойиллик, иккинчи сигнал 
тизимларининг етарли ривожланмаганлигидир.
Ёрдамчи мактвб Укувчиларини уларнинг олий асаб фаолиятлара- 
нинг хусусиятларига кура у чта тоифага булиш мумкин. Ердамчи мак- 
табларда акоарият болаларнинг бош мияларининг кузгалунчанлик 
жараёнлари оустлашган. Шу болалар аоосий, биринчи тоифани таш­
кил килади. Бу болалар буш, секин харакат киладаган, ян ги маъ- 
лумотларни ёмон узлаштирадиган, кийин укийдиган, умуман коникар- 
ли Укийдиган болаяардир. Бу болаларда ян ги малака ва куникмалар 
жуда оекинлик билан шакллантирилади/ Аммо, шаклланган бирор 
куникма ёки малакани зарурат ту р и л с а ,. узгартириб булмайди. Шу 

оабабли, хер кандай 
куникма ва малакаларни шскллантирши
вактларида жуда эхтиёткорлик билан иш тутиш даркор.
Бу тоифадаги болаларда камдан-кам холлардагина ташаббускор- 
л и к , мустакиляик каби хиолатлар к у зга ташланади. Бу тоифага ки ­
рувчи болаларнинг юкорида кайд этиб угилган катор салбий хи о ла т- 
ларига карамасдан, бу болаларни тарбиялаш бошка тоифа болалардан 
бирмунча осон кечади.
Иккинчи тоифага кирувчи болапар акоарият холларда, к у з г а - 
лувчен 
буладилар. Б у болаларда кУзгалиш жараёнлари тормозланиш 
жараёнларидан хар доим устунлик килади. Б у болалар, болалар 
ораоида якко л ажралиб турадилар барча таъсирларга те з жавоб 
берадилар. Булар уйламаодан, гапиредилар ва харакат каладилар. 
Баъзан бу болалар ту гр и жавоблар бера туриб, дарсга алокаси 
булмаган гаалг-рни кушиб юборадилар. Агарда бу болаларга бирор 
сурат курсатилса, уйлаб утирмасдан даотлабки тасаввурлари бу­
йича гапириб 
кетадилар. Агар Укитувчи 
бутун синфга карата 
савол билан муронгат килса, бу болелар уйпаб хам утирмасдан, 
оаволни тушуниб х я л етмасдан гапириб юборадилар, ёки бакириб, 
гапириб юборадилар. Узларининг жавобларига танкидий карамайди- 
лар, у з камчи пикларици оезмайдилар. Баъзи холпарда, у ки ту вчи
упарни ту х та ти б , озгина Уйпаб жавоб беришпарини тапаб кклоа, 
нийинчиликсиз ту гр и жавоб топадипар, Бу тов^а болапар ж а взб - 
ларидпги, хпракатлеридгги хатолар ассоан уларнинг кУ зга луп ча н -


ликлари, узларини бооа олмаолвклерв окибатидир.
У ч вн ч в тоифага кирувчи болаларга хоо булган ху о у с и ят, о в к - 
ловчв тормозланвшга булган мойилликнвнг уотунлигидир. Леквн, бун­
дай холат биринчв ва вккинчв тоифа 
болаларга хам хоо булиши 
мумкин. Аммо, учинчи тоифа болалардаги оакловчи тормозланишнинг 
уо ту н л и гв, улар аклий иш кзбилвятларини белгилаб беради. Бу бо- 
лалар даотлобки учрашувда аклли, эо-хушли, тушунадиган, я н г в
маълумотларни ооон узлгштирадиган болалардек таоаввур хооил ки­
лади. Улар билиш фаолиятларидаги камчиликлар оддвй мактаб топши- 
рикларини баяариш вактларида к у з га ташланади. Маълум бир даронинг 
узида бу боле Укитувчики яхши эшитиб, тушунпб утироа, шу даронинг 
узвда бола хе ч нароанв 
тушунмай колади. Булар окибатида болада- 
г в эгалланган билимлар изчил булмаодан, у зу к -п л у к холда шакллана- 
д и . Баъзи холларда бола яхши билген дароларни хам ту гр и гвпврвб 
бера олмайди. 
Бу болалардагв баъзан яхши билган нароаларинв 
хам гапириб бера олмаолик, тормозланиш холатлпрининг т е з - т е з
юз бериб туриши окибвтидир. Шундай килиб, ёрдамчи мактаблар иш 
тажрибаовнвнг куроатвшича, бу мпктвб болаларини аоаб фаолияти л
хуоуоиятларига у чта тоифага булиш мутлкин. I . Суот, лвпашанг бола- 
лар, 2 . КУзгалувчан , жиззаки, тормозланмайдиган, болелар. 3 . Ак- 
лий топшириклар божарганда хаддан ташкари толикадиган болалар.
Шуни айтиб утиш жовзки, бу тоифа болаларни катор шифокорляр, 
олигофренопедагоглар турлича номлаган булоалар-да, уларнинг акоа- 
рияти мохияти жихатидан бир-бирларига ухшаб кетади. Олигофрен- 
ларнинг теонифномаоига багишленган М.С.Певзнер-ишларида хам 
"кузга л у а ча н " 
ва "тормлэланувчан" болалар тоифаои хокида етарли 
маълумотлар берилади. Юкорида баён этилган учинчи тоифа болалар- 
ницг хуоуоиятлари хакида мвълумотларнинг берилиши бежиз эмао. 
Биринчидан, бундай болалар олигофренлар ораоида кам учраб, к у п - 
рок бош мия каоаллик лгри давом э тувчи болалар ораоида купрок 
учрайди. Ёрдаглчи мактабларда бундай болалар кам эмао. И ккинчи- 
дан, ёрдамчи мактаб таълвм-тарбиясида бундай хусуоиятли болалар­
ни билишимиз , у ки ту вчи , тарбиячилар учун жуда зарур. Юкорида 
баён килиб утилган акли заиф болалар тоифаларидан ташкари, ёр- 
дамчи мактабдарда бошка хуоуопятларга эга болалар хам булиши 
мумкин. Бундан тсшкери, арелаш тоифадаги болелар хам учраши 
табиий. Бир тоифага кирувчи соф болелар албатта камчаликни таш- 
кид килиши мумкин. Акли заифликнииг таснифногласкга багишланган


к ато р маъцумотдар олигофренопедагогика курсида хам батафоид 
бе р и л ган .
С авол в а топшириклар
1 . Акли заи^ болаларнинг бош мая фаолият ляри камчи лик пари 
нималардан иборат?
2 . КУзгалиш в а тормозЛаниш жараэнларининг х уо уси ятл а р и га кУра 
акпи заиф болалар кандай тоифаларга булинадилар?
3 . Акли заиф боланинг бош мия нукоонлари, яна кандай перифе- 
рик нукоонларга олиб келиши мумкин?

Download 4,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish