А или заиф болалар шижшш1яси тошкент "у киту вчи" 19S 4



Download 4,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/39
Sana14.04.2022
Hajmi4,86 Mb.
#550294
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   39
Bog'liq
Ақли заиф Мамедов

х а - 
то лик лар юзага келди. Буларга миоол килиб педопогия окими тареф- 
дорпарини куроатиш мумкин. Уларнинг таъкидлатларича, болалар 
х а - 
кида ги катор фанлор : педагогика, психология, физиология, анатомия 
мактаб гигиенаои каби фанларни оинтез килишиб, ян ги фан яратишдир. 
Уларнинг фикрича, хотира, дикка т, тафаккур, хамда шахсий хуоуо и- 
ятл п р тугм в мазмун кноб этар экан. Педологлар акли заифликнинг 
мохиятини тушунтиришар экан, бу аклнинг камлиги хчообданиб, о та - 
онадан болага мерос булиб утар экан. Бундай ноилмий йунолиш т а -
рофдорлари 1936 
йнм'И 
махоуо карор оркали ту га ти л д и .
Рухий ривожланишнинг суовйиши хакидаги маълумотлар аоооан
XX аорнинг иккинчи ярмидан кейин к у з га ташлана бошлади. Даотлабки 
мвълумотларга 
Караганда 
рухий ривожланишнинг 
оуоайиши 
в в к ти н ч а - 
лик холат 
деб 
таоаввур килинган. Бу хо ла тн в 
чукуррок урганидган 
оари, поихик ривожланишнинг оуоайиши акодрият холлард" ва кти н ча - 
лик хола т эмао, балки тур гун мазмун каоб этар экан. Рухий р и во ж ля- 
ниш^инг оуоайиш турлари куйидагилардан иборат: I . Рухий ривожла­
ниш оуоайишининг конотитуцион тур и,
2 . Рухий ривожланиш оуоайишининг оомвтоген тури,
3 . Рухий ривожланиш оуоайишининг поихоген тури,
4 . Рухий ривожланиш оуоайишининг органик церебрал ту р и .
Бу муаммонинг атрофлича Урганилишига Влаоова Т -.А ., Певзнер М .С ., 
Лубовокий В . И . , Лебединская К .С . ва бошкалар самарали хиооа кУш- 
дилар. Олигофренопоихологияда акли заифликнинг у ч даражаои хакида 
бидимлар берилади. Акли заифликнинг е н ги л даражаси - дебиппик деб 
»р и твла д и .
Уртача даражадаги акли заифликни эоа - имбециллик деб номла- 
нади. Акли заифликнинг 
ofhp
даражаоини - идиотлик деб юритидади.
Кискача буларнинг хар бири хакида тухта ли б утамиз.
Дебил болалар акли заифликнинг э н г енгил двражаои булиб, ёр­
дамчи Мактабнинг 8 йиллик двотур материелларини мувайфакиятли эгал- 
лайдилар. Бу болалар ёрдамчи мактабни битириш билан бирга маълум 
мутахассиолик хам эгаллайдилар.
Имбецил болалар оммавий тарзда таълимга жвлб этилмайди. Бу 
тоифа болаларнинг айримдари ёрдамчи мактаб кошларида ташкил э ти л- 
ган имбецил болалар оинфларида тажриба терзида укитила ди. Бу


болаларнинг билим одиш дарекадари бирмунча чекланганлиги оабабли, 
уларнинг барчаои укий олмайдилар. Бу даража акли заифлар муотакил 
хаёт кечвра олмайдилар.
Акли заифликнинг 
o f h p
даражаои идиотик деб юритилиб, улар 
умуман таълимга жалб этилмайди. Б у тоифа акли заиф болалар иж ти- 
моий-таъминот муасоаоаларида оакланещилар. Шу муаооаоаларда бун­
дай бодалар тарбияланадидар, даволанадидар. Бу болаларда н у т к деяр ­
ли ривожланмаган. У з-узл а р и га хизмат килиш малакалари деярли шакл- 
ланмаган. Бу болаларнинг харакат тизимлари хам бузилганлиги оки­
батида уларнинг юриш-туришлари хам узи га хос куриниш каоб эта ди.
Б у боладардаги барча оалбий хислатдарга карамасдан, уларда *ам 
маълум даражадаги элементар куникма, малака, одатдар тарбиялаш 
мумкин.
I9 6 0 йиллардан кейин И.П.Павлов таълимотини чукуррок > ижодий 
Урганиш аоооида акли заифликни тор тушунишга чек кУйилди. Б у та ъли - 
мот аороида "хим ояловчи-са кловчи" жараённинг мохияти очиб Оервлди. 
Р у х и я тн и н г рефлектор назарияои марказий аоаб тизимининг каоаллани- 
ши натижаоида иш килиш кобидиятининг бузилишини ойдинлаштириб бер- 
д и . Акли заиф болалар олий аоаб фаолиятларининг хусусиятлари бора- 
сида А .Р .Л ур и я, М.С.Певзнер томонидан амалга оширилган илмнй ишлар 
жуда к а тта назарий ахамиятга эга булди. 1962 йилдаги Халкаро кен- 
гаш олий аоаб фаолияти физиологияоининг философик масаладарини 
ту гр и тахлил килишга ёрдам берди.
Машхур психолог, олигофренопоихологиянинг аооочиси Л .С .В и
го тс ки й таълимоти жуда к а тта назарий, амалий ахамият каоб э тд и . 
Хозирги кунда Л .с .В и го то к и й таълимоти янада долзарблашиб бормок- 
да . Турди этиологик омиллер асооида келиб чикадиган 
акли заиф- 
ларни дифференцирлашган холда 
таълимга желб этиш ишлари ишлаб 
чикилмокда.
Катор илмий-тажриба кузатитларининг курсатишича, акли заиф 
ва нормал болалар тараккиёти яго на , умумий ривожданиш ко н у н вятл а - 
ри аоооида амалга ошар экан. Нормал ривожланиш барча боокичларида 
динамик 
тарзда амалга ошоа, акли заиф болалар рявожида бирмунча 
ч е тга чикиш к у з га ташланар экан. Акли заиф болалар ривожланиши 
бош мия нуксони аоооида кечар экан. Демак, акли заиф болапар 
марказий аоаб тизимининг турли томонлари, рухий жараёнлар единамик 
тарзда ривожяанади. 
Бу борада Л.С .Виготс кийнинг "бирлг'мчи" ва


"иккилам чи" нукоонлар назарияои, "эришилган" ва "я к и н вактларда 
ривожланиши мумкин булган даража" хакидаги ка тта ишлари рихоятда 
к а тта ахамият каоб этади. Бирламчи нукоонлар легенда бош миянинг 
тур ли оалбий таъоиротлар окибатида 
органик бузилишини тушунамиз. 
Бундай оалбий таъоиротларга турли жарохатлар, уридишлар, каоаа -
лвклар киради. Бупарнинг бврчаои бош мияни у ёки бу даражада за - 
рарлайди. Юкорвдаги бирламчи нукоонлар таъоири оотида иккиламчи 
нукоонлар юзага келади. Бундай нукоонпарни иккиламчи хооилалар 
хам деб юритипади.у1ккиламчи нукоонлорнинг мазмуни, аоооан бир- 
яемчи нукоонларнинг чукур п и ги га , юз берган ва кти га куп жихатдан 
б о т и к . Иккиламчи нукоонлар бевооита акли заиф бола шахоидвги 
тур ли узгаришлардир. "Эришилган" (а ктуа л ) тараккиёт зонаои д в­
ганда 
текширилеётган вактдаги боланинг тараккиёт даражаои тушуни- 
лади. "Яки н вактларда ривожланиши мумкин булган эона" эоа, маълум 
таълим -тарбия, твраккиёт боскичларидан квйинги ривожланиш даража- 
оини тушунамиз. Л.С .Виготокийнинг таъкидлашича, таълим-тарбия 
тарвдкиёт^двн опдинда бореди. Та р а ккиёт, ривожланиш эоа таълим- 
тарбиядан кейин боради. Шу оабабли таълим-тарбияни боланинг "эри­
шилган" « тараккиёт доражаоига аооопаниб эмао, балки боланинг '
'Закин вактларда ривожланиши мумкин булган даражага " аооопаниб 
ташкил килиш лозим. Маълумки, акли заиф бола тафаккурининг ривож- 
ланмаолиги аоооида бош мия пуотлок оотки киомлар фаолиятининг б у - 
зипиши ётади. Педологлер фикрича, акли заиф бола та рвккиёти даво- 
мида назарий билимларни эгаллаб боради. Аммо, боланйнг аклий 
коэффициента ( *^0- 
) узгармайди деган фикрни^клаб чикканпар. 
Р у х и я тн и н г ривожи ornp даражядаги акли заифларда хам давом этади.
Х а тто , аклий нукоон огирлашиб борувчи холатда хам рухий ри- 
водланиш давом этади. Бола р у хи яти хар кандай 
o fh p
нукоонда хам 
ривожланиб бориш хуоуоиятига эга экан. Ж.ИЛифнинг эътироф э ти - 
шича , "Акли заиф бола р ухи яти , нормал бола рухияти каби ривожла­
ниш даврларини бошидан кечиради. Р у хи ятн и н г ривожланиш ко н у н и ят- 
ларига таълим-тарбия хай маълум даражада таъоир этади.
Олгофрения муаммооига багишланган адабиётларнв та хли л цилоак,
2 та узи га хоо окимни куриш мумкин.
Биринчи оким тарафдорларининг теъкидлашлприча, акли заиф бо­
ла у ёки бу даражада оодца, элементар билимларни узлаштиради.
Амио, улар умумлаштириш, аботракциялаш жараёнларини нормал бола- 
лардек бажара олмайдилар. Р у х и ятн и н г кайои оохаоини олманг, т а -
раккиётда юкори даражага ета олмайдилар. Буларнинг аоооида е та к -


чи кеычиаик булган умумлаштириш жараёнларининг заифлиги ёта ди .
Иккинчи йуналиш Л .С .Виго то ки й тоыонидан ишлаО чи к и л га н . Р у- 
хий тараккиётнв ягона жараён деб хисоблаб, хар бир ривожланиш 
боокичи ундан одцинги ривожланиш дарежаоига бевосита богликяигини 
Унтирадилар. Л.С .Виготокий бирлемчи ва вккиламчв нукоонларнв акра- 
та билиш зарурдигини куроатадв. "Даатлабкв ва т е з - т е з учрайдиган 
нукоон поихо логик функция л арн инг ривожланмаслигидир. Б ун и н г аоо- 
оида хотира 
тафаккур, характер бузвлишлари ётадв. "Нукоонди бола 
р у х в я т в ривожланишининг аоооий белгвои биологик ва маданвй рвзож- 
ланиш ораоидаги б о ти ка и кн и н г бузилишидир^ деб таъквдлайдв 
Л.С .В и го то к и й .
Боладаги биологик нукоон уз навбатида мадапий билимларни 
эгаллашга тускинлик килади. Л.С .Виготокий назарияоига кУра, олий 
рухий функцвялар=хотвра, тафаккур, характер маданий ривожланиш 
махоулидир. Акли заиф бола рввожвдагв биологик ва маданий сохалар- 
нинг (Лр-биридан узоклашиши натижаоида улардеги интилиш ва талаб- 
лар диогдрмоник, уйгун булмаган тарзда шакаланади. С.С .Корсаков 
1905 йилда чоп этилган "Микроцефаллар поихологияси” аоарида "Чукур 
даражадаги акли заиф болаларда атрофни билишга булган инталиш 
шаклланмаган" - деб та ьквдлаган эди. Бу фикрларни Г.Е.С уха р е ва
Уз ишларида рввожиантиради. М.ГЛЗл]омина эоа, "Борча ёшидаги оли­
гофрен болаларга 
бушлик; заифлик, ташаббуооизлик, кизикишларнинг 
етишмаолиги хоодир" - деб куроатади. Шуни кайц этиш уринлики, акли 
заиф болаларда жинсий етилаш муддатидан бирмунча олдин юз беради. 
Албатта, бу холат нукоонли мазмун касб этади. Шунинг асосида секан- 
аста б арча рухий ривожланиш бузила бошлайди. Акли заидр болалар 
нутк^бирмунча 
оекин ривожланиб боради. Бунинг натижаоида акли 
заиф болалар атрофдагилар билан муомалаой кечикиб боради. Ыаълум- 
к и , жамо-а бола рухиятини нг ривожида етакчи омил вазифаоини утайди. 
Аммо, акли заиф болалар нормал тенгдошларидан ажралиб, че тда кола- 
дилар. Акли заиф бола р ухи яти н и н г ривожи ички ва ташки нохуш шаро- 
итлар аоооида 
кийин амалга ошади. Асооий нохуш омилларга болада- 
ги кизикишларнинг заифлигини, ки квн укувча нлягини, ёмон идрок 
этшиларини куроатиш мумкин. Акли заиф болалардаги бундай хиолатлар 
ички биологик белгилардир. Шулар асооида акли заиф бола, болалар 
жамоаоидан четда колади. Л.С .Виготокий у звн и н г 1У36 йилда чиккан 
"Та р а ккиёт диагноотикаси ва кийин болаликнинг педалогик 
няиника- 
ои" аоаридо куйидаги фикрларни билдиради. "'Симптом бирламчи нукоон- 
дан канча узок туре а, шунча ооон тарбияг'а, дал^лашга берилади".


Б у кулланмеда нукоонлидикни эрта диагностика кидишнинг ахамиятли 
эканлигини алахида куроатиб у та д и . Муаммо юзаоидан оалм->кли алмий 
вшдар М.С.Певзнер ва В.И.Лубовокий фаолиятпарига ту гр и келади.
Улар узларининг узок йиллик кузатишлври аоооида 1У63 йилда "Олиго­
френ болаларнинг тараккиёт динамикаси" деб ноыланган фундаментал 
аоариарида 
акли заиф болаларнинг аклий тараккиётидаги оамарапи 
даврларни куроатиб берганлар. Муалли^ларнинг таъкидлашдарича, та ъ - 
димнинг даотлабки йилидаги хар тарафлама педагогик таъоирга кара- 
май, акли зайф болалар ривожи оекин амалга ошар э ка н. Акли заиф 
бола тараккиётида 3 -4 оинфлар аоооий рол уйнар экан. Бу ёшларда 
оезиларли силжишлар юз берар экан.
7смирлик даврида, эгалланган билимлар мустахкамланиб борар 
экан. Аммо, 
билам эгаллаш билан, уни амалда кУллай олиш ораоида 
к а тта фарк юзага келар экан. Акли заи.р бодапарнинг рухий таракки­
ётида юкори оинфлар етакчи род уйнар экан. Албатта, олимларнинг 
хулооалари' аоооий акли заиф болаларнинг к у п чи л и ги га та адлукли. 
Б и зн и н гча , айрим акли заиф болалар юкоридаги айрим ёш даврларига 
моо кепмаолиги мумкин.
Аклий заиф болаларнинг и нтеллектуа л та раккиётига таъдимнинг 
таъсирини чет &л олимлари хам у зи га хос йуналишларда ургангандар.
А Д .Кларкнинг эътироф этишича, таълим акли заиф бодалар аклий 
тараккиётига оамарали таъоир этмао экан. Муаллиф акли заиф болалар 
билан ишлашда аоосан машклар методини таклиф килади. Француз оли- 
ми Клод Колер эса, йклий тараккиётда кУл харакати машкларини к у п - 
рок кУллаш лозимлигини та во и я этади. Аммо, муаллиф тур ли кУл ха - 
ракатпарининг акли заиф боланинг умумий та раккиётига кандай та ъ ­
оир этишини баён этмаган. Швейцариялик П.Моор эоа, акли заифларга 
диний тарбия беришни та воия килади. 1 % 3 йилда Англияда Норман Эллио 
томонидан акли завд[) болалар рухий жараёнларининг ривождениш 
хусусиятларини очиб беришгв багишланган кулланма чоп эттиридди. 
Юкоридаги муалдифлдр ?з ишларида аоосан акли заиф болаларнинг ри- 
вожданишига оид бир томонлама .ёндашилган маълумотпарни бергенаар.
Ч е т эд олимлари ораоида илгор фикрли сглимлар хам купчиликни 
ташкил килади. Буларга миоол килиб Э.Хайооерманни, Р .З а ззо н и , 
Дж.Уортиони куроатишимиз мумкин . Б у мутахаооиодарнинг эътироф 
этишларича, акли заиф болаларда хам потенциал ривожланиш им коният- 
лари мавжуд экан. Аклий заиф болалар р ухилти н ин г ривожланиш дина- 
микаоини буз:'б куроатувчи окимлар к т мавжуд. Буларга миоол килиб



Download 4,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish