A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

2.5 .1 . Manbalarni moddiy-texnik ma’lumotlariga qarab tahlil
etish
Manbalarni moddiy-texnik m a ’lumotlari deganda q o ‘lyozma kitob 
y o h u d hujjat bitilgan q o g ‘ozning o ‘lch am i, q o g ‘ozi, v araq lar soni, 
muqovasi, matn o ‘lchami, xati, siyohi, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat 
tarixi J o y i kabi m a ’lumotlar nazarda tutiladi. Bu m a ’lum otlar asar yozilish 
sabablari, uning yozilgan joyi va o ‘sha vaqtdagi texnik taraqqiyot va 
ijtim o iy-siyosiy m u h i tn i o ‘rg a n is h d a m u h i m a h a m iy a tg a ega. Bu 
m a ’lumotlarni aniqlamay turib, asarda bayon etilgan voqealar haqida, 
u m u m a n q o l y o z m a asar haqida t o ‘g ‘ri va t o ‘la tasaw urga ega b o ‘lish, 
uning xususida fikr bildirish m um kin emas.
Q o ‘lyozma kitoblarning muallifi, asar nomi, yozilgan vaqti va joyini 
a n iq la sh qiyin. C h u n k i qadim gi q o ‘ly o z m a la r d a bugungi kundagi 
kitoblardagi kabi muqovaning o'zidayoq asar nomi, muallif nom i, kitob 
boshlanishi va oxiridagi kabi zaruriy m a ’lum otlar keltirilmagan. Ba’zi 
hollarda asar oxiri — kolofon-xotim ada uning ko'chirilgan vaqti va joyi 
h am d a kotibning nomi qayd etiladi, xolos.
M a ’lumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, yozilish va kitobati 
tarixi, qog'ozi, xati ham da tili va til uslubiga qarab taxm inan aniqlanadi. 
Bunday m a ’lumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta hayotiy tajriba va 
yuksak malakani talab qiladi. Bu ancha qiyin va mas'uliyatli ishdir. Bunday 
masalalarni m ashhur kitob bilim donlari Ibodulla Odilov, Abduqodir 
M urodov, Abdulla Nosirov kabi yuksak malakali mutaxassislargina bir 
necha yozm a manbalarni solishtirish, qiyoslash asosida hal qilishlari 
mumkin.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash q o l y o z m a kitobni ilmiy tahlil 
etishda katta ahamiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning 
yozilishiga sabab bo'lgan ijtimoiy-siyosiy muhitni aniqlab olish uchun 
ham zarurdir.
Odatda, qadimgi qo‘lyozma asarlarda ko‘p hollarda muallifning ismi 
m a ’lum va ko‘zga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi yoki oxirida 
qayd etilmaydi. Ba’zan, u muqaddima qismida yoki asar o'rtasida, voqealar
15

---

bayoni orasida biron masala yuzasidan tilga olinadi. Ko‘p hollarda esa muallif 
o'zining haqiqiy ismini aytmay, “faqir-u haqir” , “ojiz vaxoksor” , “bu g‘arib 
banda” deb atash bilangina kifoyalanadi. Bunday hollarda asar varaqma- 
varaq, satrma-satr, alohida e ’tibor va sinchkovlik bilan o'rganilishi lozim. 
Shunday ham bo'ladiki, asarning biron yerida muallif o'zi, otasi yoki yaqinlari 
haqida bir-ikki kalima aytib o ‘tadi. Yoki bayon etilayotgan voqeaga o ‘zining 
munosabatini (masalan, “Abdullaxon taxtga o ‘tirgan vaqtda kamina Hofizi 
Tanish ibn Mir Muhammad 33 yoshda edim ”) bildiradi.
Asar muallifming shaxsi, ya’ni uning qaysi ijtimoiy guruhga mansubligi, 
u n in g d u n y o q a r a s h in i a niqlash u c h u n asa rn in g u m u m iy g ‘oyaviy 
y o ‘nalishini t o ‘g ‘ri belgilab olish uchun m uhim ahamiyat kasb etadi.