A avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy-tadqiqot instituti

2-keys. 
Mavzu:Temirning tabiatda tarqalishi. 
Yer 
qobig‘ida 
tarqalishi 
bo‘yicha 
temir 
temir 
to‘rtinchi 
element(kislorod,kremniy va alyuminiydan keyin),og‘ir metallar orasida eng ko‘p 
tarqalan elementdir. 
Shunday gipoteza mavjud:ya’ni,yerning yadrosi temir va nikeldan tuzilgan 
degan taxminlar bor.Yer yadrosining zichligi temir va nikel zichligiga juda 
yaqin.Temir tabatda turli xil minerallarga bog‘langan holda uchraydi:tog‘ jinslari 
tarkibiga va tirik organizmlar tarkibiga kiradi.Faqat meteoritlargina tug‘ma 
temirdan(sof) tashkil topgan.Mineral suvlar tarkibida temir temir FeSO
4
va 
Fe(Fe(HSO
3
)
2
lar holida erigan bo‘ladi,ularda temirning miqdori 10 mg/litrga etadi. 
Muammoli savollar: 
1. Temir insoniyatga sof holda azaldan qanday ma’lum bo‘lgan? 
2. Nima uchun temir tirik organizm uchun muhim sanaladi? 
O‘qituvchining yechimi: 
Eramizdan avvalgi ikki minginchi yillar oxirida inson temirdan 
foydalana boshlagan.Meteoritdan odamlar davrlardan boshlab foydalanganlar,yerga 
har sutkada 20 ming tonnaga yaqin meteorit tushgan. 
Temit hayot uchun zarur element,u qondagi gemoglobin tarkibiga 
kiradi,gemoglobin kislorodni to‘qimalarga olib boruvchi moddadir.To‘qimalarda 
oksidlovchi-qaytaruvchi ferment vazifasini bajaradigan moddalar tarkibida ham 
temir bo‘ladi.Sitoxrom va nafas fermentining qaytarilgan formasida Fe
2+
bo‘lib,ularning oksidlangan formasida Fe
3+
bor.Oqamning qonida 2,5 g temir 
bo‘ladi,odam organizmi temirni ovqatdan oladi,agar temir organizmda 
yetishmasa,kamqonlik kasalligi paydo bo‘ladi.O‘simliklarga yashil tus beruvchi 
xlorofill tarkibiga ham temir kiradi,agar o‘simlikning bargida temir yetishmasa,barg 
sarg‘ayib yaxshi o‘smaydi va rivojlanmaydi. 
3-keys. 
Mavzu:Temirga kislorodning ta’siri 
Metallarning kimyoviy xossalari o‘rganilganda kislotalarning turlariga qarab 
ta’sir etishini ko‘rish mumkin.Masalan,temir xlorid va sulfat kislotalar bilan 
reaksiyaga kirishfanda vodorodni siqib chiqaradi: 

---

Fе + 2HCl → FеCl
2 
+ H
2
Fе + H
2
SО
4 
→ FеSО
4 
+
H
2
Konsentrlangan sulfat kislota bilan qaynatilganda SO
2
hosil bo‘lishini 
kuzatishimiz mumkin: 
2Fе + 6H
2
SО
4 
→ Fе
2
(SО
4
)
3
+ 3SО
2
+ 6H
2
О 
100% li konsentrlangan sulfat kislota temirni passivlashtiradi. 
Shuningdek,temir suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishganda NO, 
NO
2
, N
2
, N
2
O yoki juda suyultirilgani bilan NH
4
NO
3
hosil qiladi. 
Fе + 4HNО
3 
→ Fе(NО
3
)
3 
+ NО + 2H
2
О 
Yuqori konsentratsiyali nitrat kislota ham temirni passivlashtiradi.