A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Akseptli to ‘lov talabnomalar bilan hisob -
kitoblarni amalga oshirish tartibi
Mol sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasida tovarlar sotish va xizmatlar 
ko‘rsatish haqida shartnoma tuziladi, ushbu shartnomada to io v shakli 
ham kelishiladi (1), sotuvchi tovarlami jo ‘natagandan yoki xizmatlami 
kolsatgandan keyin (2) akseptli to io v talabnomani bankka taqdim etadi 
(3), bankning mas’ul buxgalteri to io v talabnomalar belgilangan tartibga 
javob berishini nazoratdan o‘tkazgandan keyin pochta orqali sotib 
oluvchining bankiga jo ‘natadi (4), sotuvchining banki toiov 
talabnomani akseptlash uchun sotib oluvchiga jo ‘natadi (5), sotib 
oluvchi yozma ravishda toiovni rad etmasa uning hisobidan mablag‘ni 
sotuvchi hisobiga o‘tkazish haqidagi elektron toiov talabnomani 
respublika bankiga jo ‘natadi (6).
64

---

Agrobankning Koson bolim i sotuvchining hisobvaragldan 
i mablag‘ni ko‘chirgandan so‘ng bu haqda unga xabar qiladi (7), o‘z 
navbatida respublika Agrobanki elektron to io v talabnoma bilan Koson 
boiimining vakillik hisobvaragldan mablag‘ni Oqtosh bolim iga 
o‘tkazadi (8), Agrobankning Oqtosh bolim i mablag‘ni sotuvchining 
hisobvaragiga o‘tkazadi va bu haqda sotuvchiga tegishli hujjatlami 
taqdim etadi (9).
Akseptli to io v talabnomalar bilan hisob-kitoblami amalga 
oshirganda tolovchining hisobvarag‘ida mablag1 boimaganda to io v
hujjatlari bankning ikkinchi kartotekasiga kirim qilinadi.
Akseptsiz to ‘lov talabnomalar bilan hisob-kitoblar.
Akseptsiz 
to io v talabnomalar bilan hisob-kitoblarda bank tolovchining roziligisiz 
uning hisobvarag‘idagi mablag‘ni oluvchining hisobiga o‘tkazib beradi. 
Tijorat banklari akseptsiz toiov talabnomalar bilan hisob-kitoblami 
amalga oshirishni ayrim subyektlarga ruxsat beradi. Xususan ular 
jumlasiga quyidagi tashkilotlar kiradi:
1. Issiqlik energiyasi uchun hisob-kitoblarda. Bu holda talabnoma 
va ajratilgan elektr va issiqliq energiyasi uchun hisobvaraq - faktura 
mahsulot yetkazib beruvchi tomonidan bevosita iste’molchiga xizmat 
ko'rsatuvchi bankka taqdim etiladi. Toiov talabnomasining maqsadida 
issiqlik 
energiyasining 
oichov 
asboblari 
yoki 
ta’rif asosida 
foydalanilgan miqdori yozuvda ko‘rsatilgan boiishi lozim;
2. Qarzdor tomonidan tan olingan summa haqidagi javob xatining 
asl nusxasi ilova qilingan holda. Talabnomaga boshqa hujjatlar ilova 
qilinganda akseptsiz hisobdan chiqarishga qabul qilinmaydi;
3. Qarzdor boshqa banklarda ochilgan ikkilamchi hisobvaraqlari 
bo‘yicha kreditlarni vaqtida uzmaganda banklar tomonidan ham 
qo‘yiladi.
Amaliyot (operatsion) kun tugagandan keyin kelib tushgan 
akseptsiz talabnomalarda «kechki» degan shtamp qo‘yiladi va ular 
keyingi ish kuni tolanadi yoki tolovchining hisobraqamida mablag‘ 
boimaganda 2 - kartotekaga kirim qilinadi.
Toiov talabnomasi bilan hisob-kitoblaming amaliyotda nisbatan 
kam qollanilishining asosiy sababi, uning kamchiliklari afzalliklariga 
nisbatan ko‘pligidadir. Jumladan, uning asosiy kamchiliklari sifatida 
quyidagilami ta’kidlash maqsadga muvofiq:
-
mablag‘ oluvchi tovar jo ‘natgandan va xizmatlami ko‘rsatgandan 
so‘ng to io v talabnomasini bankka taqdim etishi natijasida, mablag‘ni
65

---

to‘lovchiga tovar va xizmatlaming sifati to liq qoniqtirmagan hollarda 
to‘lovdan voz kechishi turli ziddiyatli holatlami keltirib chiqaradi;
tolovchining hisobvaraglda mablag‘ning bolmasligi yoki 
yetarli miqdorda emasligi banklarda debitor va kreditorlik qarzlarining 
ortib ketishiga olib keladi;
-
to io v hujjatlarining aylanishi va rasmiylashtirish jarayoni to io v
topshiriqnomalariga nisabatan qo‘shimcha vaqt va ortiqcha mehnatni 
talab etadi.
Afzallik jihatlari shundan iboratki, tolovchining hisobraqamida 
mablag‘ boimagan hollarda ham jo ‘natilgan tovarlar va ko‘rsatilgan 
xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga ega boiadi.
Umuman olganda, to io v talabnomasi bilan hisob-kitoblami amalga 
oshirish mablag‘ni oluvchi va beruvchi uchun hamda bank uchun ham 
qo‘shimcha vaqt va ish jarayonini talab etadi. Shu bois b o isa kerak, 
hisob-kitoblaming 
madcur shakli amaliyotda boshqa hisob-kitob 
shakllariga nisbatan kamroq qollaniladi.