A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

3. 
Tijorat banklarining resurslarga bo'lgan ehtiyojining yetarli
ravishda qondirilmasligi.
Ma’lumki, tijorat banklari tomonidan 
muomalaga chiqarilgan pullar o‘zining boshlang‘ich nuqtasiga qaytib 
kelmasligi banklaming resms bazasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning 
oqibatida tijorat 
banklarining 
real 
sektomi 
kreditlash uchun 
yo‘naltirayotgan resurslaming taqchilligi, omonatlarga toianadigan 
tolovlar miqdorining oshib ketishi, bu esa, o‘z navbatida, naqd pulsiz 
hisob-kitoblar hajmini pasayishiga olib keladi.
3.4. Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari
0 ‘zbekistonda 
naqd 
pulsiz 
hisob-kitoblar 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan 
« 0 ‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida» gi 
60 - sonli Nizomga asosan tashkil etiladi.
0 ‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllarini joriy etish, 
umumiy talab va qoidalarini belgilash hamda nazorat qilish Markaziy 
bank tomonidan amalga oshiriladi.
0 ‘zbekiston tijorat banklari, tegishli qonuniy va me’yoriy hujjatlar 
asosida mulkchilik shaklidan qat’iy nazar xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarga quyidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllarini amaliyotga 
joriy etadi:
1. T oiov topshiriqnomalar.
2. Toiov talabnomalar.
3. Akkreditivga ariza.
4. Inkasso topshiriqnomasi.
5. Hisob cheklari bilan hisob-kitoblar.
0 ‘zbekistonda bozor munosabatlarining tobora chuqurlashib 
borishi tijorat banklari xizmatlarming turlarini oshib borishiga turtki 
bolmoqda. Mana shunday xizmatlardan biri naqd pulsiz hisob- 
kitoblami plastik kartochkalar orqali amalga oshirish boiib, hozirgi 
paytda hisob-kitoblaming ushbu shakli asosan aholi va xo‘jalik 
subyektlari o‘rtasida qollanilmoqda. Ta’kidlash lozimki, plastik 
kartochkalar bilan hisob-kitoblami amalga oshirish juda qulay va oson 
boiib, kelgusida aholi tomonidan tolovlam i amalga oshirishda muhim 
ahamiyat kasb etishi kutilmoqda
Yuqorida qayd etilgan naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga 
oshirishda quyidagi pul - hisob-kitob hujjatlaridan foydalaniladi:
59

---

- to‘lov topshiriqnomasi, ushbu hujjat asosida mijoz sotib olgan 
tovarlar yoki xizmatlar uchun o‘z hisobvaragldan mablag‘ni to‘lash 
haqidagi topshirig‘ini o‘ziga xizmat ko'rsatadigan bankka beradi;
- to‘lov talabnomasi, ushbu hujjat asosida mijoz jo ‘natgan mol 
yoki ko‘rsatgan xizmatlar uchun toiovni mol sotib oluvchidan undirib 
berish haqida o‘ziga xizmat ko‘rsatadigan bankka taqdim etadi;
- inkasso topshiriqnomasi, ushbu hujjat asosida Markaziy bank 
tomonidan belgilab qo‘yilgan tashkilotlar toiovchining hisobvaragidagi 
mablag‘ni uning roziligini olmasdan tegishli manzilga o‘tkazib berish 
haqida bankka topshiriq beradi, agar toiovchining hisobvaraglda 
mablag‘ yetarli yoki mavjud boim asa inkasso topshiriqnomasi kartoteka 
2 da hisobga olib boriladi;
- akkreditivga ariza, mijoz sotib oladigan tovarlar va xizmatlar 
uchun tolanadigan mablagiami deponentlash haqida o‘z bankiga 
taqdim etadigan hujjat hisoblanadi;
- hisob-kitob cheki, asosan jismoniy shaxslar va savdo 
tashkilotlari o‘rtasida qoilaniladigan hujjat boiib, uchinchi shaxs, 
asosan savdo tashkilotlari chekdagi mablag‘ni talab qilib o‘z bankiga 
taqdim etadi;
- memorial order, ushbu hujjat bankning ichki operatsiyalarini 
bajarishda, shuningdek, shartnomada ko‘rsatilgan hollarda mijozlaming 
hisobvaraqlaridan 
mablagiami 
ko‘chirishda 
bank 
tomonidan 
qollaniladi.