A -ishning tartib soni va nonii

aniqlash.

2. 
   Odamda ikkala ko'z to'r pardasida idetitik (moslashgan), disparant (moslashmagan) nuqtalar borligini aniqlash va har bir narsaning ikkita bo'lib ko'rinishi fiziologik asoslarini o'zlashtirish.
   

V.l) Oq qog'oz ustidagi qalam uchiga qarab turib, bitta ko'zni yuqorisidan bosilsa, qalam ikkita bo'lib ko'rinadi. Bir ko'z yumilsa, bu hodisa yo'qoladi.

2) qalamni ko'zdan 30 sm. masofada turib, 3-4 m uzoqlikdagi narsaga qaralsa, qalam ikkita bo'lib ko'rinadi. Qalamga qaralsa, uzoqdagi narsa ikkita bo'lib ko'rinadi.

G. Natijalami yozib, sxemasini chizing va nazariy izoh bering.

1. 
   Ish JN« 123. Yorug'lik miltillashi qo'shilishini kritik chastotasini
   

aniqlash (YOMQKCH).

2. 
   Ko'zni ketma-ket miltillab turgan yorug'liklarni qo'shilib doimiy yorug'likka aylanishi uchun lozim bo'lgan chastotani (kritik) aniqlash va bu hodisaning nazariy asoslarini o'zlashtirish.
   

V. Ish talabalarda JYe 82 ishda ishlatilgan raqamli xronorefleksometr va uni KCHSM pristavkasida bajariladi.

KCHSM pristavkasi 280 mm uzunlikdagi konussimon yassi quticha bo'lib, uning tor qismida yorituvchi maxsus lampochkasi bo'ladi. U generator orqali keladigan impulslar chastotasida miltillab yonadi, qutichani keng tomoni ochiq bo'ladi.

Tekshiriluvchi qutichani keng tomonidan uni ichiga qarab turadi. Avval generatorning miltillash tezligi dastasi eng kam chastota (19-22 gers) holatiga qo'yiladi. So'ngra, uni toki miltillashlar qo'shilib, doimiy yoruqlikka aylangunicha burab boriladi. Raqamlar ko'rsatkichidan bu chastota qancha ekanligi ko'riladi. Ish bir necha talabalarda bajariladi

G. Olingan natijalarni solishtiring, ular asosida nazariy xulosa chiqaring.

OLIY ASAB FAOLIYATI

1. 
   Ish JYa 124. Odamda shartli Danini-Ashner refleksini hosil qilish.
   
2. 
   Tajribada shartli Danini-Ashner refleksini hosil qilish usulini o'rganish va uning nazariy asoslarini o'zlashtirish.
   

V. Danini-Ashner refleksini olish Jf® 49 ishdagidek bajariladi, ya'ni tekshiriluvchini tomir urishi 15 sek. da sanaladi va uni 4 ga ko'paytirib bir minutdagi boshlang'ich tomir urishi chastotasi topiladi. So'ngra, ikkinchi talaba tekshiruvchini yopiq ko'zi ustidan bosa boshlaydi, shu vaqtdan boshlab tomir urishi 15 sek. da sanaladi. Tomir urishini kamayishi Danini-Ashner refleksini ko'rsatadi.

Shartli refleksni hosil qilish uchun signal (qo'ng'iroq) berishni bog'lab, 2 sekund o'tgach yuqoridagicha shartsiz refleks olinadi. Ishni 1 minut oralatib 10- 12 marta takrorlagach, faqat shartli signal berib ko'zni bosmay puls sanaladi. Shartli refleks hosil bo'lgan bo'lsa, tomir urishi kamayadi. Agar tomir urishi o'zgarmasa ish takrorlanadi.

58

1. 
   Ish JVe 125. Shartli ko'z yumish (uchirish) refleksini hosil bo'lishi va
   

so'nishini kuzatish.

2. 
   Ko'z yumish himoya shartli refleksini tovushga, so'zga hosil qilish va iming so'nishini ko'rish. Bu hodisalarning nazariy asoslarini o'zlashtirish.
   

V. Tekshiriluvchiga maxsus ko'zoynak taqdirilib, fanerali to'siq orqasiga

1. 
   ikaziladi. Tekshiruvchi teshik orqali uni ko'ziga qarab turadi. Ko'zoynakni bir
   
2. 
   liekkasida temir naycha o'matilgan bo'lib, u yumshoq naylar bilan rezina nokga ulangan. Nokcha qisilsa, ko'zga havo oqimi kiradi va ko'z yumiladi (shartsiz refleks). Tajriba davomida tekshiriluvchi rezina nokcha qisilayotganini ko'rmasligi, sezmasligi zarur. Tajribada ko'ng'iroq chalina boshlagandan 1-2 sek. o'tgach ko'zga havo yuboriladi. Tekshiriluvchi ko'zini yumgach qo'ng'iroq ehalishi va havo yuborish bir vaqtda to'xtatiladi. Ishni bir minut oralig'ida lahminan 10-15 marta takrorlanadi. So'ngra ko'zga havo yubormasdan faqat qo'ng'iroq chalinadi. Agarda, shartli refleks hosil bo'lgan bo'lsa ko'z yumiladi, hosil bo'lmagan bo'lsa, yumilmaydi va tajriba yana 5-10 marta qaytariladi.
   

Mustahkam shartli refleks hosil bo'lgach, navbatdagi qo'ng'iroq tovushi o'rnida - «qo'ng'iroq» deyilsa ham ko'z yumiladi. Endi ko'zga havo yubormay, nvvalgi oraliqda qo'ng'iroq berish davom ettirilsa, asta-sekin qo'ng'iroqqa ko'z yumilishi susayib, keyinchalik butunlay yumilmay qoladi. Shartli refleks so'nadi (tormozlanadi).

G. Natijalarni yozing, shartli va shartsiz reflekslar yoylari sxemasini chizing va nazariy izohlang.

1. 
   Ish JVs 126. Nutq asosida qo'ng'iroqga shartli refleks hosil qilish.
   
2. 
   Nutq asosida shartli refleks hosil qilish usulini o'rganish va uning nazariy asoslarini o'zlashtirish.
   

V. Tajribani ikki kishi quyidagicha bajaradi:

Tekshiruvchi tekshiriluvchilarga «qo'lingizni ko'taring» deb buyruq beradi va qo'lni ko'taradi. Endi buyruq qo'ng'iroq chalishdan 1 sek. keyin beriladi. Ishni 30 sek. oralatib, 10-15 marta takrorlanadi. Qo'ng'iroq chalish davri 3-5 sek. MaTum takrorlashdan so'ng (buyruqsiz) qo'ng'iroq chalinsa, qo'l ko'tariladi. Bu shartli refleksni hosil bo'lganligini ko'rsatadi. Shu shartli refleksni «qo'ng'iroq» so'zini aytib ham ko'rish niumkin.

G. Natijalami yozing, refleks yoyini chizing va nazariy izohlang.

1. 
   Ish JV” 127. Odamda shartli ko'z qorachig'i refleksini hosil qilish va
   

uning so'nishini kuzatish.

2. 
   Ko'z qorachig'ini kengayish reaksiyasini shartli ta'sirotga hosil qilish, uning nazariy asoslarini o'zlashtirish.
   

V. Tekshiriluvchi qo'ng'iroq chalinishi bilan bir vaqtda, 10 sek. davomida kafti yoki qora qog'oz bilan o'ng (chap) ko'zini yopadi. Tajribalar drasidngi davrda ko'z ochiq turadi. Tajriba 30 sek. oralatib, 10 marta takrorlungach, qo'ng'iroq chalinganda tekshirilayotgan ko'zni yopmasdan uning qorachig'iga


59

qaraladi va unda shartli refleks hosil bo'lganligini ko'rsatadi. Bunday bo'lmasa, tajriba yana bir necha marta qaytariladi. Refleks hosi) bo'lgach ko'zni yopmasdan avvalgi oraliqda qo'ng'iroq berish davom ettirilsa, bir necha martadan keyin ko'z qorachig'i reaksiyasi bo'lmay qoladi. Refleks so'nadi (tormozlanadi). G. Natijalami yozing, shartli refleks yoyini chizing va nazariy asosda xulosa bering. Ish JN® 128. Odamda sezgi-harakat reaksiyalari tezligi va aniqligini o'rganish. Odam sezgi-harakat reaksiyalari tezligi va aniqligini Landolt halqalaridan tuzilgan korrektur jadvali yordamida tekshirish usulini o'rganish. V. Tekshiriluvchi Landolt jadvalini olib, ishni boshlashga buyruq berilgach, ma’lum tomoni ochiq bo'lgan hamma qatordagi (masalan 90") barcha halqalarni tagiga qalam bilan chizib chiqadi. Tekshiruvchi ishni boshlash va tugatish vaqtlarini (sek) belgilaydi. Tekshiriiuvchi ishni tezroq bajarishga harakat qilishi kerak. Lozim bo'lgan, lekin chizilmagan va lozim bo'lmagan ammo chizilgan halqalar soni aniqlanadi. Jadval kalitida har bir tomoni ochiq halqalarni soni ko'rsatilgan bo'ladi. Sezgi harakat reaksiyasi tezligi jadval bilan ishlangan vaqt (sek) bilan belgilanadi. Sezgi-harakat reaksiyasi aniqligi qo'yilgan xatolar soniga qarab, quyidagi formula bilan aniqlanadi: n ni - qo'yitgan xatolarni % n, = 100% n - xatolar soni, N N - jadvaldagi chizilishi lozim bo'lgan hhalqalar soni (beriladi) Ta'sirlami qabul qilish va kayta ishlash tezligi quyidagi formula bilan chiqariladi: b= 0.5936 N-2,807 ~ n T T - jadvalni ko'rib chiqish uchun ketgan vaqt. G. Natijalarni quyidagi jadvalga yozing. Nq	Tekshiriluvchi,	Sanash	Sanalgan	Xato	Jadvalni	Axborotni
	ismi,	lozim	halqalar	sanalgan	ko'rib	qabul
	familiyasi	boTgan	soni	halqalar	chiqish	qilish,
		halqalar		soni /n/	vaqti Tsek	qayta
		soni /P/				ishlash tezligi, S
1 2 3

60


Ickshirish o'tkazilgan talabalardagi natijalarni solishtirib, ulaming qobiliyati liakida xulosa chiqaring.

1. 
   Tsh JV» 129. Odamda qisqa muddatli eshituv va ko'ruv xotira
   

hajmini aniqlash.

2. 
   Eshituv va ko'ruv analizatori orqali hosil bo'luvchi qisqa muddatli \otira tezligini va hajmini aniqlash usulini o'rganish va uning nazariy iisoslarini o'zlashtirish.
   

V. Tajriba guruh talabalarida bir yo'la o'tkaziladi. Tajribada maxsus imlvaldan foydalaniladi.

Jadval 8 qatordan iborat bo'lib, 1- qatorda 3 ta belgi (son yoki harf), 2- qutorda 4 ta belgi va 8- qatorda 10 ta belgi yozilgan bo'ladi. O'qituvchi hirinchi qatorni o'qib beradi. Talabalar awal eshitib, so'ngra yozadi. Hamma qutorlar bilan shunday ishlanadi. Natijani aniqlash uchun o'qituvchi jadvaldagi i|utorlami qayta o'qiydi, talabalar yozganini tekshiradi va to'g'ri yozilgan i|.ilorni belgilaydi. Qatorlar ayrim-uyrim ko'rsatilib tajriba o'tqazilsa, ko'ruv qisqa muddatli xotira hajmini aniqlush inumkin bo'ladi.

Xotira o'rtacha bo'lganda 7 ta bclgini lo'g'ri eslashi kerak.

G. Jadvalni daftarga chizing, lo'g'ri o'qilgan oxirgi qatorni belgilang. i'lingan natijalarni solishtirib, xulosti diiquring.

1. 
   Ish 130. Odamda diqqiit Mir'utini va turg unligini aniqlash.
   
2. 
   Konovalov korrektor sinovi ymdatnida odamning diqqat sur'ati va tuig'unligini aniqlash. Uning nazariy nsoslnrini o'zlashtirish.
   

V. Tekshiriluvchi Konovalov lutrlli judvalini olib, 5 min. davomida ii niiuvchi ko'rsatgan bitta harf sonini Nimnydi.

5 min. da sanalgan harflar soni (u)

Xatolar soni (N) jadval kaliti yonluiniilu topiludi.

1 minutda ko'rib chiqilgan hnrllMi noiii (ii|)

1 minutdagi xatolar soni (ni)

Diqqat hatolarning umumiy noiiigu qnriih uniqlnnadi.

2 hato -«a’lo»

1-5 hato -«yaxshi»

(>-10 hato -«qoniqarli»

11 dan ko'p -«qoniqarsiz»

Diqqat turg'unligini uning ko'rsfllgli lil (DK) ho yicha quyidagi formula kllnu nniqlanadi:


l)K


2.i

n.

Hlttqul sur'ati (DS) % aniqlanadi.

11« - 3. ^

A ^100% A-harflar umuinly soiil

NwiMm quyidagi jadvalga yozilndl:

JV®	Tekshiriluvchilar familiyasi, ismi	Jadval bilan ishlash vaqti	1 min.da kurilgan harflar soni	I mimdagi xatolar soni	DK	DS%
£

Tekshirilgan talabalar diqqat qobiliyatini solishtiring va xulosa chiqaring.

1. 
   Ish JV® 131. Kalamushlarda harakat-himoya shartli rcflcksini
   

hosil qilish.

2. 
   Maxsus kamerada erkin harakat qiluvchi kalamushiarda shartli reileksni hosil qilish usulini o'rganish.
   

V. Ish bajariladigan maxsus kamera, teshik-yo'lak orqali tutashgan ikki xonali quticha bo'lib, ustki va oldi tomonlari oynadan iborat. Kamera xonalari tagida, alohida fonerga parallel tortilgan (tok manbai bilan kalit orqali ulangan) 2 ta ochiq simlardan tashkil topgan, ta'sirlovchi elektrodlar joylashgan. Har qaysi qutiga ulangan simlar o'zaro galma-galdan tortilib, butun pol sathini egallagan bo'ladi.

Ishni bajarish uchun kamera xonalaridan biriga kalamush qo'yib yuboriladi. Elektrodlarni tok manbaiga ulab, og'riq bo'sag'a kuchi topiladi, so'ngra tok kuchini 1,5 marta oshiriladi. Tokni uzib qo'yib kalamushni har ikki xonada ham bemalol yurib moslashishiga imkoniyat beriladi.

Shartli signal (qo'ng'iroq) berib, 2 sekund o'tgach, kalamush turgan xonadagi elektrodlar tok manbaiga ulanadi. Bu salbiy ta'sir natijasida kalamush boshqa xonaga qochadi. 1-2 minut oralatib, ish bir ncclm marta takrorlanadi. Shartli refleks hosil bo'lganda, shartli signal berilishi biltm (clcktrodlarga tok bermasdan) ham kalamushning boshqa xonaga qochishi kuznliladi.

G. Shartli signal berish va kalamushning qochish vnqti va shartli refleks davrini o'zgarishiga e'tibor bering, nazariy hulosa yozing.

1. 
   Ish JV® 132. Baqani ajratilgan ko'zi qorachig'ign adrcnalinning
   

ta'siri.

2. 
   Baqa ko'zini ajratib olish va uni qorachig'iga moddalar ta’sir ettirish usulini o'rganish. Adrenalinni ko'z qorachig'iga ta'sir ctish mexanizmini o'zlashtirish.
   

V. Baqani yuqori jag'i ko'zi orqasidan kesiladi (baqa boshqa ishlar uchun ishlatilishi mumkin). Yuqori jag'dan har ikkala ko'zni (kichik qaychi bilan) ehtiyotkorlik bilan ko'z chuquridan ajratib olinadi. Ko'zhirni petri idishga qo'yiladi, ularni biriga Ringer eritmasidan 2-3 tomchi, ikkinchisiga Ringer eritmasi 1-2 tomchi adrenalin bilan birga tomiziludi (eritmalar aralashib ketmasligi uchun ko'zlarni bir-biridan uzoqroqqa qo'yiludi). Preparat 10-15 minutga yorug' yerga qo'yiladi. Keyin har ikkala ko'zni qorachig'lari solishtirib, ularni kattaligi o'lchanadi (mm).

G. Ko'zni rangli pardasi muskullarining joylanishi rasmini chizing, adrenalin ta’sir ettirilganini strelka bilan ko'rsating va nazariy Inilosa bering..

62

Temperament
XoJerik	Sangvinik	Flegmatik	Melanxolik
«+» soni