A -ishning tartib soni va nonii

SO'ZBOSHI


Normal fiziologiyadan amaliyol imishg ulotlari uchun o'zbek tilida zamon talablariga javob beradigan qo'Ilanimi iimvjud emas. Fiziologiya kafedralarida amaliy mashg'ulotlar o'z imkoniyiillarigu qarab turlicha o'tkaziladi. Shu sababdan Birinchi Toshkent Davlal I ibhiyoi instituti normal fiziologiya kafedra hodimlari ushbu qo'llanmani tayyorhulihti

Qo'llanma tibbiyot oliy o'quv yuilliui uchun tavsiya etilgan programma asosida tuzilgan. Bunda, fiziologiyu iimisIui ini klinika sharoitiga shakllashtirish maqsadida imkoniyat boricha amaliy islilnmi odamlarda olib borishga e'tibor berilgan.

Qo'llanmani ixchamlashtirish iiuu|sii(lida, odatda o'quv qo'llanmalarida beriladigan nazariy tushunchalar niiziiny diiislik asosida tayyorlanib keladilar, lozim bo'lgan asbob-uskuna vn bn',ln|:iliir ro'yxatlari keltirilmaydi, ular laboratoriyada tayyorlab qo'yilgan lm Imli Amaliy ishlar qismlarining nomini har bir ishda takrorlamaslik udiiui ulmni A, B, V, G harflari bilan belgilangan.

A -ishning tartib soni va nonii

B -ishning maqsadi va ahamiynli

V -ishni bajarish tartibi. H« irulii iujriba odamda yoki hayvonda olib borishi, ishlatiiadigan asboblar vii ulmni qu llimishi ko'rsatilgan. Asboblami tuziiishi, ishlatish uslubi birinchi niiiilu qn llmnmida to'Iiq yozilib, keyingi galda esa faqat nomi keitiriladi.

G -ishning bayonnomasi. Illi yi'iilu Imyonnoma tuzganda nimalarga e'tibor berilishi ko'rsatilgan /rasm, KM'iim

Qo'llanma ikki qismdan iborat hu llh

• 
  birinchi qismiga - umumiy ri/liilnyiyu, qmi va qon aylanish fiziologiyasi bulimlari kiritilgan.
  
• 
  ikkinchi qismiga - nafas, XM/,iii qilinh, iuodda va energiya almashinuvi, markaziy asab sistemasi, analizatotlni, uliv cc,iil) f'aoliyati bulimlari kiritilgan.
  

Mualliflar.


I



UMUMIY BO'LIM.

1. 
   Ish JVs I. FIZIOLOGIYA VA KLINIK TEKSHIRISHLARDAISHLATI-
   

LADIGAN BA'ZI BIR, ZAMONAVIY ASBOBLAR BILAN TANISHISH.

2. 
   Fiziologik va klinik tekshirishlarda ishlatiladigan ba’zi-bir asboblar bilan
   tanishish va ularning ahamiyati haqida tushuncha olish.
   

V. Fiziologiyada organizm va uni organ, to'qima, funksiyalari o'rganishda
turli asboblar va zamonaviy elektron apparatlardan foydalaniladi. Ayni vaqtda,
bu usullar klinikalarda ham keng qo'lianilmoqda. Zamonaviy shifokor bunday
apparatlarni tuzilishi, ishlash asoslari, asboblarning mohiyati, xavfsizlik
qoidaiari bilan tanish bo'lishi va ayrim asboblarni qo'llash qoidalari, olingan
yozuvlarni analiz qiia biiishi zarur.

Fiziologiyada tajriba va klinik tekshirishlarda ishlatiladigan asboblar shartli

ravishda ikki guruxga bo'linadi:

1. 
   Fiziologik jarayonlarni o'lchovchi, qayd va analiz qiluvchi asboblar.
   
2. 
   Organizm va uni tashkil qiiuvchi tuzilmalarni ta'sirlovchi asboblar.
   

Asboblami ishlash asoslarini o'zlashtirishni qulaylashtirish maqsadida ularni

blok sxemalariga bo'lib o'rganiladi.

Birinchi gurux asboblarining blok sxemalari va ularning

(n i'^:>) izohi

LTekshiriluvchi ob'ekt/organizm, organ, hujayra/

va unda bo'ladigan jarayon.

2. 
   Qabul qiiib o'tkazib beruvchi elektrod.
   
3. 
   Datchik /noelektrik hodisalarni elektrik jarayonlarga
   aylantirib beruvchi moslama/.
   
4. 
   Elektron kuchaytirgich bloki.
   
5. 
   Qayd qiliivchi blok.
   
6. 
   Asbobni elektr toki bilan ta'minlovchi blok.
   
7. 
   Hodisalarni kuchaytirib efirga uzatib beruvchi blok.
   
8. 
   Efirdan qabul qilib kuchaytirib beruvchi blok.
   

Birinchi guruxga quyidagi sistemalar kiradi:

Fiziologik hodisalar a/ bevosita; b/ datchiklar yordamida o'zgartirib o'lchanadi yoki qayd qilinadi. Masalan: haroratni odatdagi termometr bilan o'lchash, yurak qisqarishlarini, nafas harakatlarini qayd qilish, pulsni aniqlash va boshqalar;

v/ organizmdagi bioelektrik hodisalarni qayd qilish. Masalan: elektrokardiografiya, elektroensefalografiya, elektrogastrografiya, elektromiog- rafiya va boshqalar;

G/ noelektrik jarayonlarni elektron asboblar yordamida qayd qilish. Datchiklar tok manbaidan foydalaniladigan /sxemada uzilgan chiziklar bilan ulangan/yoki foydalaniimaydigan bo'Iishi mumkin.

Bularga ballistokardiografiya, elektropletizmografiya sfigmografiya, harakat aktiviigi, qon bosirni, nafas harakati, qondagi va nafas havosidagi gazlar tarkibi va boshqa jarayoniarni qayd qilish kiradi;

d/ fiziologik hodisalarni radiosignallarga aylantirib, efirga uzatib, uzoq masofalardan qabul qilib olish va qayd qilish. Bu biotelemetriya usuli deyilib, fiziologik hodisalarni fakat laboratoriyada emas, balki tekshiriluvchini turli

mehnat va sport jarayoni sliiiioiinla i|ayd qilish mumkin /teleelektro-
kardiografiya/.

Ikkinchi gurux asboblariga oigani/in, organ, to'qima va hujayralarni

ta'sirlovchi, tormozlovchi ta’sir ko'rsaliivclii asboblar kiradi. Bulami ta’sir etish


usullari va turlari har-xil bo'lislu mtimkiniigi quyidagi blok sxemalarda ko'rsatilgan.

1. 
   Tekshiriltivchi obekt.
   
2. 
   Ta'siilovclii elektrod.
   
3. 
   Stiinulynlor/clektron ta’sir!ovchi/
   

3a. J-'oloMimulyator.

4. 
   Elirga ta'sirlovchi radiosignallami qabul qiluvchi tuzilma.
   
5. 
   E/irga (a'sirlovchi radiosignallarni uzatib bcruvchi tuzilma.
   
6. 
   Mahalliy. /lokal/ tasir etuvchi tuzilma.
   
7. 
   Uiniiiniy ta'sir etuvchi tuzilma
   
8. 
   Jisnmiiiy harakat kuchlanishini hosil qiluvchi
   

sistema.

a/ Distant analizatorlar ta'sirolhirni ma'lum masofadan kabul qilib olishi

mumkin, buning uchun ta'sirlovchi elektrodlar kerak emas. Masalan: ko'zga
yorug'lik nurini, quloqqa tovushni, burunga hidni ta’sir etishi.

b/ Fiziologik tajribalarda ta'sirlovchi sifatida elektr toki qo'llartiladi,

bunda elektrostimulyator /yoki biror lok ntanba’i/ ta'sirlovchi elektrod orqali
tekshiriluvchi ob'ektga ta’sir etadi. Masalan: elektrostimulyator yordamida
retseptorlarni, hujayra, mushak, asab tolalari va markazlami ta'sirlash.

v/ Ta'sirlashni biotelektrik usulda, ya’ni ta'sirotni radioto'lqinlar sifatida

uzatuvchi va qabui qiiuvchi sistemalar vositasida efir orqali ham yuzaga
chiqarish mumkin.

Ta’sir etish organizmning ayrim qismlariga g/lokal, d/ umumiy bo'lishi

mumkin.

e/ fiziologik hodisalarni tekshirish faqat tinch holatda bo'lmay turli

harakat jarayonida ham o'tkaziladi. By tuzilma turii harakatlarni bajarish
jarayonida qilingan ishlami aniq miqdoriy o'lchash imkonini beradi.

Qayd qiluvchi va ta'sirlovchi sistemalar ko'pincha birlikda ishlatiladi. Bu

fiziologik tekshirishlami kengaytirish va chuqurlashtirish imkonini beradi.

G. Berilgan qayd qiluvchi va ta'sirlovchi asboblami blok sxemalarini

chizib izohini yozib oling. Namoyish etilgan ayrim asboblarni nima maqsadda
ishlatilishi va ularni oldingi yuzasida keltirilgan boshqaruvchi elementlarini
chizib, riomlarini yozib oling.

1. 
   Ish JVo2. FIZIOLOGIK HODISALARNI QAYD QILISHDA
   

QO' LLANILADIGAN AYRIM ASBOBLARNING ISHLASH USULI BILAN TANISHISH.

2. 
   Fiziologik tajribalarda hayotiy jarayonlarni qayd qilishda ko'p qo'llaniladigan asboblar: kimograf, Engelman pshangchasi, Mareya kapsulasini ishlatish usullari bilan tanishish. Nafas va yurak harakatlarini yozish
   

5





/pnevmografiya, kardiografiya/.

V. Avvalo yuqorida keltirilgan asboblar bilan tanishib chiqamiz.

Kimograf. Fiziologiya laboratoriyalarida keng qo'llaniladigan yozib oluvchi asbob kimografdir /mexanik, elektrik/. Kimograf tayanch qism, o'qga joylashtirilgan baraban /D=15 sm, N=13 sm/, soat mexanizmidan tashkil topgan. Barabanni uning pastki qismidagi disk orqali, soat mexanizmining gorizontal o'qiga joylashgan mufta aylantiradi.

Barabanning aylanish tezligini, muftani surish bilan o'zgartiriladi. Soat mexanizmini ustida parrakchasi bo'lib, u barabanni bir meyorda aylantiradi. Soat mexanizmini ishga tayyorlanadi "kalit" yordamida uning prujinasi burab taranglashtiriladi. Yozish uchun oq qog'oz barabanga o'rab, yopishtiriladi va u dud beruvchi lampa ustida dudlanadi. Yozish vaqtida yozgichlar dudni o'chiradi va o'rganilayotgan hodisani ifodalovchi oq chiziqlar hosil bo'ladi. Qog'ozdagi yozuvlarni o'chib ketmasligi uchun konifolni spirtdagi eritmasidan o'tkaziladi va quritib saqlanadi.

Qayd qiluvchi pshangcha, Baqa yuragi faoliyotini qayd qilishda ishlatiladigan asbob. Pshangcha, dastani «U» simon moslamasiga vintlar bilan o'rnatilgan, xalqasimon o'q bo'lib, uni bir tomoniga teshikli plastinka o'rnatilgan. Halqani o'rtasida tik joylashgan ikkinchi o'qda o'zi og'uvchan yozuvchi uzun yelkasi bo'ladi. Bu uchidagi yozg'ichni baraban sathiga bir xilda tegib turishini ta'minlaydi.

Mareva kapsulasi. Tekshiriladigan ob'ekt bilan, uni qayd qiluvchi asbob orasida ma'lum masofa bo'lganda ishlatiladigan asbob. Mareya kapsulasi ustiga rezina qoplama qoplangan doira metall quticha bo'lib, uning ustiga yengil- moslama yopishtirilgan va unga yozg'ich richagi tegib turadi. Metall quticha bo'shlig'i naychalar yordamida mexanik harakatlarni qabul qiluvchi moslama bilan tutashadi. Mexanik harakat natijasida havo bosimi o'zgarishidan rezina qoplama tebranib moslama orqali qayd qiluvchi richagni harakatlantiradi.

Pnevmograf. Odamda yoki hayvonlarda nafas harakatlarini Mareya kapsulasi yordamida qayd qilishda ishlatiladi. Pnevmograf turli konstruktiv tuzilishlarga ega bo'ladi (sfigmomonometrning manjetkasi ham, bu vazifani bajarishi mumkin). Amaliyotda ishlatiladigan pnevmograf konserva qutisi asosida yasalgan bo'lib, ochiq tomoniga rezina parda qoplangan, yoniga naycha kavsharlangan, u rezina nay orqali Mareya kapsulasiga tutashgan. Qutichaning bo'shlig'i penoplast bilan to'Idirilgan.

Kardiografiva-vurak qisqarishini qavd qilish. Baqani harakatsizlantirib tajriba taxtachasiga joylashtirgach, ko'krakning pastki devori ochilib, yurak perikardi qirqiladi. Ipga bog'langan ilmoq yoki qisqich /serfin/ bilan yurakni uchidan ilinadi. Ipni Engelman pshangchasi' kalta yelkasidagi teshiklardan o'tkazilib va pshangchani gorizontal holatga keltiriladi. Pshangcha yozg'ichini kimograf barabaniga yozishga moslab yurak harakati qayd qilinadi /kardiogramma/.

Pnevmografiva - odamda nafas harakatlarini qavd qilish. Pnevmografni ko'krakga bog'lab, uni rezina nay bilan Mareya kapsulasiga tutashtiriladi. Mareya kapsulasining yozg'ichini kimograf barabanida yozishga moslab, nafas harakatlari qayd qilinadi. Olingan yozuvga pnevmogramma deyiladi.





G. Kardiografiya va pnevmografiya usullarida qo'llanilgan asboblarni islilalish jarayonini ko'rsatuvchi sxemani chizing. Yozilgan kardiogramm^ va - lnR-vmogrammalami ko'chirib olib, ularning turli qismlarini izoxlab bering.

1. 
   Ish JV23. TO' QIMALARN1 MKXANIK VA ELEKTR TOKI
   

TASIRIGA JAVOBI.

2. 
   To'qimalarni mexanik, kimyoviy va clcktr ta'sirotlarga bergan javobini kuzatish. Bular xaqidagi nazariy va antaliy tushunchalarni o'zlashtirish.
   

V. Baqaning yuqori jag'i ko'zlar orlidan katta qaychi bilan qirqib olinadi va shtativga o'rnatilgan ilgakchaga paslki jag'idan osib qo'yiladi. Stakanchaga solingan 0,5%li sulfat kislotasiga baqa oyog'iga tekkizilsa, u oyog'ini tortib olish bilan javob beradi. Baqa oyog'i stakamlagi suvga solib yuviladi, so'ngra umurtqa kanaliga zond suqib orqa miya buziladi. Baqadan reoskopik oyoq tayyorlanadi. Stimulyator yordamida preparat mushagiga va asab tolasiga ta'sir berib javobi kuzatiladi. Pinset bilan asab tolasi siqib inexanik ta'sirotga olingan javob kuzatiladi.

G. Turli ta'sirotlarga nisbatan lo'qimalarning javobini ifodalab xulosa yozing. Xulosada qo'llangan ta’sirotlargn javoh reaksiyalami nazariy izohlang.

1. 
   Ish JV° 4. BAKANI HAUAKATSI/XANTIRISH VA O'RNATISH r, USULI.
   
2. 
   Baqani harakatsizlantirish va lii|iilni laxlachasiga o'rnatish usullari bilan tanishish va ularni nazariy asoslarini o'/liislilinsli.
   

V. Fiziologik tajribalarda baqani luiiiikntsizlantirish narkoz berish yoki orqa miyani buzish usuilari bilan amalgu onliniludi Narkoz berish uchun baqani 0,5 litrli shisha idishga solib, unga efirdn niunliing.an paxta solinadi. Orqa miyani 2 xil usulda buzish mumkin. Birinchi usul inli Nu 1 dn ko'rsatilgan. Ikkinchi tisulda baqa boshini chap qo'lning ikkinchi va tulnni lii hiiniioqlari orasiga olib, tanasi bosh barmoq bilan bosiladi. Bunda, kallu stiyagl lulnn umurtqalaming boshlanish yerida burchak hosil bo'iadi. By burchak sohmtlgn lik liolda miyabuzgichni tiqib umurtqa kanaliga kiritiladi /5-6 sm/, Harakatsl/lmi(!iiu biu|iini tajriba taxtachasiga ignalar bilan sanchib o'rnatiladi.

QO'ZGALUVCHAN TO QIMAI .AU. MUSHAK VA ASAB TOLALARI FI/IOLOGIYASI.

,/A.Ish JV2 5. AJRATILGAN ASAII MHSIIAK PREPARATINI ^ TAYYORLASH.

B.Baqada ajratilgan asab mushnk pii¹|iiiiuliiii layyorlashni o'zlashtirish.

V.Baqa harakatsizlantirilgaclt tllilntt iuniki lomonida 2-3 ta umurtka qoldirilib ko'ndalangiga kesiladi, Chnp i|n Ining. I - harmog'i bilan baqani orqa qismi umurtqasidan salfetka bilan unltlnli iunb, o'ng qo'l bilan terini sull'Ctka yordamida, oyoqlari tomoniga tortib nhlllnndi luvvoi ho'lgan terisiz. baqani orqu qismidan hosil bo'lgan preparat rcONkliglk oyoq dcyiladi. Reoskopik prcpitralni umurtqa va chanoq suy^gining o'rtUMldMti t|nvi lii bilnn kesib ikki qismga bo'lmiuli Asab-mushak prejvaratini tayyorltmll m lnm. uliisha ilgakcha yordmnidn umurtqadan chiquvchi asab tolnsl Hllnl I" qmmlmdan tizza bo'g'iinigiu'liii

»

ajratiladi." Umurtqa pog'onasi, asab tolalarini va son suyagini tizza bug'imi tomonidan 8-10 mm qoldirib, qolgan mushak, suyaklami qirqib tashlanadi. Axilla payini suyakka birikkan joyidan qirqib, boldir mushagi tizzagacha suyakdan ajratiladi va tizza bo'g'imi qoldirilib suyak qirqib tashlanadi. Tayyorlangan tizza bo'g'imi va boldir mushagi quymich asab tolasi birgalikda asab-mushak preparati deyiladi. Bu preparatni asab tolasisiz tayyorlansa, u mushak preparati hisoblanadi.

G. Preparat tayyorlash etaplari rasmini chizib oling va ularni belgilab ko'rsating.

| /A. Ish JV26. GALVANINING BIRINCHI VA IKKINCHI ^V TAJRIBALARI.

B. Tirik to'qimalarda tinchlik potensiali mavjudligini ko'rsatuvchi Galvanining klassik tajribalarini bajarishni o'rganish va ularni zamonaviy nazariy asoslarini o'zlashtirish.

V. Galvanining birinchi tajribasi reoskopik oyoq preparatida bajariladi. Galvani pinseti /bittasi mis ikkinchisi ruh plastinkaiardan iborat pinset ko'rinishidagi asbob/ plastinkalarining bir uchi preparatni asabiga, ikkinchisi mushagiga tekkizilsa, oyoqlaming harakati ko'riladi. Galvanining ikkinchi tajribasi asab-mushak preparatida o'tkaziladi, ammo, oyoqning tizzadan pastki qismi suyaklari bilan qoldiriladi. Asab boshlang'ich qismidagi umurtqa qoldiqlari kesib tashlanadi, boldir mushagini o'rtasidan /yarmigacha/ kundaiangiga kesiladi va uni yuqoriga qaratib tajriba taxtachasiga qo'yiiadi. Asab toiasi shisha iigakcha yordamida ko'tariladi va uni mushakning jarohatlangan va jarohatlanmagan satxi ustiga bir vaqtda tegadigan qilib tashlanadi, bunda mushak qisqaradi. Tajribalar yaxshi chiqishi uchun preparatlar yangi bo'lishi va qurib qolmasligi shart. Ish davomida ularga Ringer eritmasidan tomizib turish kerak.

G. Tajribalami sxematik rasmlarini chizing, qismlarini belgilang. Olingan natijalarni nazariy asoslab hulosa yozing.

1. 
   Ish JVa 7. ASAB TOLASINI SKELET MUSHAKLARINING
   

HARAKAT TOKI BILAN TA'SIRLASH

/Matteuchi tajribasi/.

2. 
   Skelet mushagining harakat potensiali bilan asabni ta'siriash tajribasini bajarish. Harakat potensiali hosil bo'lish mexanizmining zamonaviy nazariyasini o'zlashtirish.
   

V. Galvanining ikkinchi tajribasida tayyorlangan asab-mushak prepara- tidan ikkita tayyorlanadi. Birinchi preparat mushagi ustiga, ikkinchi preparatning asab tolasi uzunasiga qo'yiladi. Birinchi preparat asab tolasi Galvani pinseti bilan /yoki stimulyator yordamida/ ta'sirlansa, har ’ ikkala preparatning baravariga qisqarishi kuzatiladi.

G. Tajribaning sxematik suratini chizib, qismlarini belgilang. Birinchi va ikkinchi preparat mushaklari qisqarishi sababini nazariy asosda izohlang.

1. 
   Ish JV2 8. BIR VA IKKI FAZALI HARAKAT POTENSIALLARI
   

HOSIL BO'LISH DAVRLARI DINAMIKASINI MODELDA KO'RISH

/namoyish/.

2. 
   Harakat qiluvchi modelda, harakat potensiallarini bir va ikki fazali qayd
   

qilinishi va uning sabablarini o'ziashtirish.

V. Harakat qiluvchi model 125x65x21-sm kattalikdagi qutiga joylashgan stenddan iborat. Uning ichida maxsus mexanizmlar o'rnatilgan.

Sxemaning o'rtasida asab tolasi tasvir etilib, uni atrofida ikkita biopotensial kuchaytirgichlar, elektrostimulyator, ossilograf asboblari va qabul qilib o'tkazib beruvchi, ta'sirlovchi elektrodlar sxematik ko'rsatilgan.

Yuqoridagi biopotensial kuchaytirgichga tutashgan birinchi juft elektrodlar asab toiasi jarohatlanmagan sohasiga joylashgan. Pastdagi biopotensial kuchaytirgichga ikkinchi juft elektrodlar ulangan bo'lib, birinchisi asab tolasining jarohatlanmagan, ikkinchisi esa, jarohatlangan sohasiga o'matilgan. Asab tolasini boshlang'ich qismiga ta’sirlovchi elekt-rodlar o'matilgan.

Sxemaning chap tomonida uni boshqamvchi dastaklar joylashgan va uiar yozib belgilab qo'yilgan.

Modelni ichi yoritilgach, asabni tashqi membranasi har ikki tomonida parallel joylashgan tashqarisida oq, ichkarisida qizil rangli yoritilgan teshikchalar paydo bo'ladi. Membrana atrofidagi ajratilgan oq teshikchalar musbat /”+”/ qizili nianfiy /”-”/ zaryadlami tasvirlaydi.

Elektrostimulyatoming dastasi bosilsa, asab tolasi boshlang'ich qismida qo'zg'alish hosil bo'ladi, bunda /”+”/ va /”-”/ o'rin almashinadi.

Ossilograf ekranida harakatlanuvchi oq va qizil chiziqlar ko'rina boshlaydi. Oq chiziq asab tolasining birinchi juft, qizil ikkinchi juft elektrodlari ostidagi potensiallar o'zgarishini ko'rsatadi. Boshlang'ich holatda birinchi juft elektrodlar bir xil zaryadlangan sohalarda joylashganligi uchun ossiloskopda potensiallar ayirmasi ko'rinmaydi. Qo'zg'alish harakatlanib birinchi eiektrodga yetib kelgach, membrana tashqarisi manfiy /qizil teshikchalar/ zaryadlanadi va elektrodlar orasida potensiallar farqi hosil bo'ladi, hamda ossiloskop ekranida oq chiziq yuqoriga ko'tariladi. Qo'zg'alish birinchi elektrod ostidan o'tib ketgach, bu elektrodlar orasidagi potensialiar ayirmasi yo'qoladi. Qo'zg'alish \ ikkinchi elektrodga yetib kelgach, avvalgiga qarama-qarshi yo'nalgan potensiallap farqi ko'rinadi va ossiloskop ekranidagi oq chiziq pastga yo'naladi. Qo'zg'alish ikkinchi elektrod ostidan o'tib ketgach, yana boshlang'ich holat tikianadi. Natijada ossiloskop ekranida ikki fazali harakat potensiali /tok/ qayd etiladi.

Ikkinchi juft elektrodlar boshlang'ich holatda potensiallar farqini kursatadi. Bu ossiloskop ekranidagi qizil chiziqda ifodalangan. Qo'zg'alish birinchi elektrodga kelgach, u ham ikkinchi elektrod kabi manfiy zaryadlanadi va potensiallar farqi yo'qoladi, ekrandagi qizil chiziq yuqoriga ko'tariladi, qo'zg'alish birinchi elektrod ostidan o'tib ketgach, u qaytadan musbat zaryadlanib, boshlang'ich potensiallar farqi hosil bo'ladi va ekrandagi qizil chiziq pastga tushadi. Bu holat qo'zg'alish ikkinchi elektrodga yetib kelganda ham saqlanib qoladi, chunki asab tolasining kesilgan qismiga kelgan qo'zg'alish ham manfiy zaryadga ega. Natijada bir fazali harakat potensiali /toki/ qayd qilinadi.

G. Modelni blokli sxemasini chizib oling. Bir va ikki fazali potensiallar chiziqlarini daftarga chizing. Qaysi hollarda bir yoki ikki fazali harakat potensiallari qayd etilishini va uning sabablarini nazariy izohlang.

9





, , A. Ish Xs 9. ASAB TOLALARI VA MUSHAKLARNING BO'SAGA

KUCHINIANIQLASH.

B Qo'zg'aluvchan to'qimaiarni qo'zg'aluvchanligini baholash usullari bilan tanishish. Asab tolasi va mushaklarning qo'zg'aluvchanligini aniqlash va solishtirish.

V. Ish miograf vositasida mushak qisqarishini qayd qilish bilan bajariladi. Miograf-mushak qisqarishini qayd qilishda ishlatiluvchi asbob bo'lib, tuzilishi har- xil bo'ladi.

1. 
   Tajriba vaqtida asab-mushak preparatini qurib qolishdan saqlovchi kamerali gorizontal miografdan foydalaniladi. Kamera plastmasadan yasalgan quticha bo'lib, ichki hajmi 8,0x3,0x2,0 smga teng. Ustki qismi qopqoq bilan yopiladi. Kamqrani o'ng tomonida asab-mushak preparatini ushlovchi qisqich, hamda mushakni ta'sirlovchi elektrodlar joylashgan. Asabni ta’sirlovchi elektrodlar yon tomondagi teshikchalarga o'rnatilgan. Shtativga gorizontal o'rnatiladigan metall tayoqcha-sterjen /318,0>0,5sm/ bo'ylab kamera surilishi mumkin. Sterjenni uchida mushak qisqarishini yozishga moslashgan pshangcha joylashgan. Pshangcha yelkalari o'zaro 90°Ii burchak bilan o'qga ulangan. Yelkani kaltasi vertikal /2 sm/ va uzuni /12-15 sm/ gorizontal joylashgan. Uzun yelkada yuk osish uchun har 0,5 sm masofada teshikchalar va uchida kimografga yozishga moslashgan yozg'ichi bo'ladi,
   
2. 
   Ochiq vertikal miograf-shtativga o rnatilgan metall sterjenga joylashtirilgan mushak preparatini mustahkam o'matish uchun qisqichga, asab va mushaklami ta'sirlash uchun elektrodlarga, mushak qisqarishini qayd qiluvchi maxsus pshangchaga ega bo'Igan moslamadan iborat. Pshangcha yelkasida yuk osish uchun teshikchalari va uchida yozg'ichi bo'Iadi.
   

Tajriba uchun asab-mushak preparati tayyorlanadi. Preparatni tizza bo'g'imidan miograf qisqichiga o'rnatiladi. Ipga bog'langan ilgakchani mushak axilla payiga sanchib ilinadi va uchini miograf pshangchasi kalta yelkasiga bog'lanadi. Bitta elektrodni mushakka tekkizib, ikkinchisiga asabni osib qo'yiladi, yozgich kimograf barabaniga tekkizib yozishga moslab qo'yiladi. Elektrodlar elektr tok manbaiga /elektrostimulyatorga/ ulangan bo'lishi kerak. Stimulyator bir gersli rejimga qo'yiladi va kimografni ishga tushiriladi. Tok manbaini asab osilgan elektrodga ulab, mushakni salgina qisqarishini qayd etilguncha stimulyator tok kuchini bir tekisda orttiriladi. Bu kuch asab tolasini qo'zg'atish bo'sag'a kuchi bo'ladi. Bu usul mushakni vositali ta'sirlash deyiiadi. Tok manbaini mushak elektrodiga ulab, mushakni bevosita qo'zg'atuvchi bo'sag'a kuchi aniqlanadi.

G. Mushakni vositali va vositasiz ta’sirlash qurilmasini sxematik suratini chizib oling. Kimografdagi yozilgan miogrammalarni daftarga chizing va tok kuchlarining qiymatiii yozing. Aniqlangan asab tolasi va mushakni qo'zgatuvchi bo'sag'a kuchlarini solishtirib xulosa chiqaring.

1. 
   Ish JV» 10. ODAMDA TIRSAK ASABINI /n.ulnagis/ REOBAZA,
   

FOYDALI VAQT VA XRONAKSIYASINI ANIQLASH. /namoyish/

2. 
   Xronaksimetr asbobi va uning ishlash asoslari bilan tanishish. Odamda asab va mushaklarni reobaza, foydali vaqt va xronaksiyasini aniqlash usuli bilan
   

10

tanishish. Ta'sirlash qonunhmni hIihimii ii.ii ijalnr misolida nazariy o'zlashtirishr*

V. Tajriba xronaksimcli ii‘ilinl'i luluii sliulcntlarda bajariladi. Xronaksimetr
ta'sirlovchi tok kuchlanishim vii uinii|> i;r;ii clish vaqtini keng o'zgartirish
imkonini beradigan asbobdir, "

Asbob ishlatilishidan II) inmui nvvnl lok manbaiga ulab qo'yiladi.

Yuzadagi boshqaruvchi diisliihiinl "n "lni/,ini" aniqlashga tayyorlanadi. Tokni
ta'sir etish vaqtini eng ku'p i|lwimi|>", lok chastotasini yakka ta'sirotga,
kuchlanish «0»ga moslanmli Ii'k>ilmilmi limi stulga o'tkazib, ikkala qo'lini

kiyimdan bo'shatiladi. Tckshiilliiim<1 qo'l|>a passiv elektrodni /satxi 5,0 x

8,0 sm yupqa qo'rg'oshin pliiMlnkiP uliiumli. 1’lastinka bilan teri orasiga
fiziologik eritma bilan namliuigim millrikn qo yih rezina bint bilan bog'lanadi.
Tekshiriladigan qo'lni la'sii'liinli nuqiii hj>ii /lirsakni ichki tomoni/ namlangan
aktiv elektrodni /plastmassiulnn Islihinimn ihniugn o mashtirilgan diametri I smli
tugmacha/ tekkizib turgan luilihi, !• m hhinnhni o'zgartiruvchi dastani soat
strelkasi yunalishida burab, kiu lihuiliilmii -a I inlik hilan oshirib boriladi va har
oshirilganda dastadagi tugmmliiuil lumib. lnki Imrmoq salgina qimirlagunicha,
ta'sir beriladi. Bu tok kuchlmilshl ii>mh iiihnimiig rcobazasi /busag'a kuchi/
bo'ladi. Shu holatda vaql dnslnsliil hmnh "0" )>n qo'yiladi, so'ngra barmoq
salgina qimirlagunicha osliitlli lniiilmh llu l'oydali vaqtni ko'rsatadi
/millisekund bilan/. Vaqt ilnHlnnliil "H" rn vn kuchlanishni 2 reobazaga

o'tkaziladi. Shu holda vaqt duslnnlul Immli snlgina qimirlatadigan vaqt

aniqlanadi. Bu topilgan vaqt nsnli IiiIhhImiiip Miumksiynsi bo'ladi.

G. Xronoksimetrni oldillgl yuHiiniihi|M hnsliqnriivchi asosiy dastalarni

ko'rsatuvchi sxematik surutinl i'lllHlng m > h-ktintllami ulanishini ko'rsating.
Kuch-vaqt egri chizig'ini chiziil llllliu tlllnimu imiiinlnmi yozib, ularga nazariy
xulosa bering.

, / A. IshXs 11. QO ZGALIMHNINt# t;lH M UONUNi.

B. Qo'zg'aluvchan to'i|littMlNlitl u ink bilun ta'sirlpgaiuln, tok

ulanganda va uzganda qaysi qillll iuIIiIh vn ipu Imn qo'/p/alish hosil ho'lishini ko'rish va ularning nazariy nsOHiMt lttt u hIhhIiIii ish

V. Tajriba o'tkazish uchllll )|liyhlrt|jl "mm luyym Innadi. Kcoslnlni ikki tomonidagi klemmalarga knlll lirtjNll nkimiimlvnim yoki haliucyngn ulanadi. Reostat surgichi bir tomonl(fl|| M*tii*iiii>ilt>n vn icoslatni o'rninini bir tomonidagi - klemmalariga ^IIHiIhII ninvillimn rlcklrodlnr ulanmli. Outblanmavdiean elektrod; blr ItfflHltl »iII|>hii -iIii>ilia nayclia bo'lib, nqiiba taxtasiga tik o'mashtiruvchl ffl#||ffltll|it n« Im Imli. Kaolin yokl vuvib quritilgan sog' tuproqni fiziolo|||» fflllllltolH ipmh loy layyorlnmull lilcklrodm egilgan tomoni ichiga luyyorlinjffll lnytlnn ilqih lcthlk hckllllntll vn loym etikcha shakliga keltiriladi, qurlb MlHllliltil m hon. rnh Imgnit pnnillngn Imllnh usti parafinlanadi. Nayni ichlgl MNU