9-sinf kimyo fani biletlariga javoblar 1-bilet

3-savolga javob
: 
Alyuminiyga kislota va ishqorlarning ta’siri
. 
Odatdagi haroratda aluminiy havoda o‘zgarmaydi, chunki u havoda tez oksidlanadi va uni yupqa, mustahkam oksid 
pardasi suv va boshqa oksidlanish holatidan himoya qilib turadi:
4Al + 3O
2
→2Al
2
O
3
. 
Agar oksid pardasi olib tashlansa, aluminiy suv bilan oson reaksiyaga kirishadi, natijada vodorodni ajratib 
chiqaradi:2Al + 6H
2
O →2Al(OH)
3
+ 3H
2
. 
Aluminiy qizdirilgan holda xlorid va suyultirilgan sulfat kislota bilan oson ta’sirlashib, vodorod ajratib chiqaradi: 
2Al + 6HCl →2AlCl
3
+ 3H
2
. 
Konsentrlangan nitrat kislota bilan odatdagi haroratda ta’sirlashmaydi. Shuning uchun konsentrlangan nitrat kislota
aluminiy idishlarda saqlanadi. Suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga quyidagicha kirishadi: 
Al + 4HNO
3
= Al(NO3)
3
+ NO + 2H
2
O, 
8Al + 30HNO
3
= 8Al(NO
3
)
3
+ 3NH
4
NO
3
+ 9H
2
O.
Aluminiy ishqorlarning suvli eritmalari bilan oson ta’sirlashib, vodorod ajratib chiqaradi: 
2Al + 2NaOH+ 6H
2
O →2Na[Al(OH)4] + 3H
2
. 
Na[Al(OH)
4
] — natriy tetragidroksoaluminat. 
5-BILET 
1. Kristall panjaralar. 
2. Tuzlar eritmalari bilan metallarning o‘zaro ta’siri. 
3. Kaliyning tabiatda tarqalishi, olinishi, xossalari. 
1-savolga javob
:
Kristall panjara turlari 
Ma’lumki, moddalar uch xil: gaz, suyuq va qattiq agregat holatda 
bo‘lishi mumkin. Moddaning gaz va suyuq holatida zarrachalar tartibsiz joylashgan bo‘ladi, bu zarrachalar 
orasidagi o‘zaro tortishish kuchi zarrachalarni bir joyda tutib turish uchun yetarli emas, shuning uchun bunday 
agregat holatdagi moddalarning muayyan shakli bo‘lmaydi. Qattiq jismlar, suyuq hamda gazsimon jismlarning 
aksincha, ma’lum mustaqil shaklga ega bo‘lib, bu shaklni qanday vaziyatda turishidan qat’i nazar saqlab 
qoladi.Qattiq moddalar ichki tuzilishiga, ya’ni zarrachalarining bir-biriga nisbatan qanday tartibda 
joylashganligiga qarab kristall va amorf moddalarga bo‘linadi. Bir moddaning o‘zi ham kristall, ham amorf holatda 
bo‘lishi mumkin (masalan, kristall holdagi kvars, amorf holdagi qumtuproq), lekin kristall holat doimo amorf 
holatga qaraganda barqaror bo‘ladi.
Kristall moddalarda zarrachalar ma’lum tartib bilan joylashgan bo‘ladi va 
fazoviy kristall panjarani hosil qiladi. Fazoviy kristall panjaraning ko‘p marta takrorlanib, jismning butun hajmini 
hosil qiladigan qismi elementar yacheyka deyiladi.Kristall panjaralar zarrachalarning fazoda joylashish xususiyati 
va zarrachalar orasidagi o‘zaro ta’sir turiga qarab molekulyar, atomli, ionli va metall panjaralarga 
bo‘linadi.Molekulyar kristall panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida, elektroneytral molekulalar 
bo‘ladi. Shu sababli molekulyar panjara ancha bo‘sh va unda molekulalar o‘z xossalarini saqlab qolgan bo‘ladi. 
Ionli kristall panjaratugunchalarida ionlar joylashgan bo‘ladi. Masalan, natriy xlorid (osh tuzi) kristall panjarasini 

---

olib ko‘raylik. Unda har qaysi natriy ioni oltita xlor ioni bilan, har bir xlor ioni esa oltita natriy ioni bilan qurshab
olingan. Natriy ioni musbat, xlor ioni esa manfiy zaryadli bo‘lgani uchun bu zaryadlangan zarrachalar o‘zaro 
elektrostatik kuchlar bilan tortishib turadi, demak, bunday moddalar molekulalarida ionli bog‘lanish mavjud 
bo‘ladi. Deyarli barcha tuzlar, ba’zi oksidlar va asoslarning kristall panjaralari ionli bo‘ladi.
Atom kristall panjara 
hosil qilgan moddalarda panjara o‘zaro puxta kovalent bog‘lanish bilan bog‘langan elektrneytral atomlardan tarkib 
topgan bo‘ladi. Metall kristall panjaradamusbat ionlar tebranma harakat holatida turadi: musbat ionlar orasida 
erkin elektronlar barcha yo‘nalishlarda tartibsiz harakatda bo‘ladi. Bu elektronlar panjara ichida bir ion ikkinchisi 
tomon bemalol siljib yurganligi sababli erkin elektronlar deyiladi. Metallarning elektr, issiqlik o‘tkazuvchanligi, 
magnit xossalari va metallar uchun xos boshqa xususiyatlar ana shu erkin elektronlar bilan bog‘liqdir.