|
16-BILET
1. Mis, oltin, kumushning davriy sistemadagi o‘rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari va ishlatilishi.
2. 450 g suvda necha g K
2
SO
4
eritilsa 10 %li eritma hosil bo‘ladi?
3. Xromning (II) valentli birikmalarini aniqlash.
1-savol javobi:
Davriy jadvalning I guruh yonaki guruhchasida uchta element — mis, kumush va oltin joylashgan
bo‘lib, bular mis guruhchasi elementlari deb ham ataladi. Mis guruhchasida elementlarning tartib raqami ortib
borgan sari metallik xossasi ortib boradi, kimyoviy aktivligi esa kamayib boradi. Metallarning aktivlik qatorida
vodoroddan keyin turadi. Shuning uchun bu metallar suv va kislotalardan vodorodni siqib chiqara olmaydi.
Juda yaxshi bolg‘alanuvchan, ayniqsa, oltin juda yaxshi olg‘alanadi. Elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Elektr o‘tka
zuvchanligi kumush, mis va oltin qatorida kamayib boradi. Kimyoviy elementlar davriy jadvalida joylashgan o‘rni
va atom tuzilishi.Mis kimyoviy elementlar davriy jadvalida 4- davr, 5- qator, I guruhning yonaki guruhchasida
joylashgan bo‘lib, tartib raqami 29. Nisbiy atom massasi 63,546 ga teng.
Atom tuzilishi: +29 Cu 2e8e18e1e; 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
10
4s
1
; [Ar] 3d
10
4s
1
.
Kumush kimyoviy elementlar davriy jadvalida 5- davr, 7- qator, I guruhning yonaki guruhchasida joylashgan.
Tartib raqami 47. Nisbiy atom massasi 107,868.
Atom tuzilishi: +47Ag 2e 8e 18e 18e 1e; [Kr] 4d
10
5s
1
.
Oltin kimyoviy elementlar davriy jadvalida 6- davr, 9- qator, I guruhning yonaki guruhchasida joylashgan.
Tartib raqami 79. Nisbiy atom massasi 196,967.
Atom tuzilishi: +79Au 2e 8e 18e 32e 18e 1e; [Xe] 4f
14
5d
10
6s
1
.
Mis, kumush, oltin O‘zbekistonda juda ko‘p uchraydi. Mis zaxiralari bo‘yicha O‘zbekiston dunyoda 10–11-
o‘rinda, oltin za xi ralari bo‘yicha 4- o‘rinda, qazib olish bo‘yicha esa 7- o‘rinda turadi.
Mis rudalari Olmaliqdagi Qalmoqqir konida mavjud bo‘lib, bu ruda Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida qayta
ishlanadi. Oltin, asosan, Markaziy Qizilqumdagi Muruntov konida, kumush konlari esa Navoiy, Namangan
viloyatlarida joylashgan.
Mis.Mis insonlarga juda qadimdan ma’lum bo‘lgan metallardan biridir. Misning qalay bilan hosil qilgan
qotishmasi – bronza qadimda turli xil haykallar, qurol-aslahalar, ro‘zg‘or buyumlari tayyorlash uchun ishlatilib
kelingan. Mis tabiatda oz miqdorda uchraydi. U, asosan, birikmalar, ba’zan tug‘ma, ya’ni sof holda ham uchraydi.
Olinishi. Sanoatda metallarni olish uchun metall oksidlarini ko‘mir yoki is gazi yordamida qaytarib olinadi.
Misni olish uchun avval Cu
2
S (mis yaltirog‘i) rudasi yondiriladi:
2Cu
2
S + 3O
2
→2Cu
2
O + 2SO
2
.
Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan (Cu
2
O) mahsulot mis yaltirog‘i bilan o‘zaro ta’sirlashib, mis hosil qiladi:
2Cu
2
O + Cu
2
S →6Cu + SO
2
.
Bu usul bilan olingan mis tarkibida Ni, Ag, Au kabi qo‘-shim chalar bo‘ladi. Toza mis olish uchun uni elektroliz
qilinadi.
Ishlatilishi. Mis juda yaxshi elektr o‘tkazuvchi (kumushdan keyin ikkinchi o‘rinda) bo‘lganligi sababli
elektro tex nikada turli xildagi elektr simlari tayyorlashda ishlatiladi. Kumush (Ag).Kumush insonlarga juda
qadimdan ma’lum bo‘lgan qimmatbaho metall. U yaltiroq, oq rangdagi yumshoq metall bo‘lib, elektr va issiqlikni
yaxshi o‘tkazadi. Juda yaxshi bolg‘alanadi. Kumush yumshoq metall bo‘lganligi sababli uning mis yoki rux bilan
turli nisbatdagi qotishmalari ishlatiladi.
Ya’ni bunday qotishmalardan har xil bezak buyumlar, uy-ro‘zg‘or asboblari, kumush tangalar tayyorlanadi.
Kumush kimyoviy jihatdan juda ham passiv. Kislorod, suv, hatto kislotalar bilan ham reaksiyaga kirishmaydi.
Konsentrlangan nitrat kislotada erib, kumush nitratni hosil qiladi:
Ag + 2HNO
3
= AgNO
3
+ NO
2
+ H
2
O.
Oltin (Au). Oltin yumshoq, plastik, cho‘ziluvchan, sariq rangli metall. Moss shkalasi bo‘yicha qattiqligi 2,5 ga
teng. Oltindan qalinligi 0,0002 mm gacha bo‘lgan yupqa zar qog‘ozlar tayyorlash yoki 1 g oltindan 3,5 km li juda
ham ingichka sim tayyorlash mumkin. Issiqlik va elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Zichligi 19,32 g/cm3. Oltin
tabiatda, asosan, sof holda (tug‘ma) uchraydigan metall bo‘lib, tabiatda yombi holida juda kam, mayda-mayda
holatda qum va tog‘ jinslarida sochilib joylashgan. Dengiz suvining 1 m3 da 0,008 g, hujayralarda va qonda 0,01—
0,05 mg/kg uchraydi. Makkajo‘xori doni va popugida ham oltin bo‘ladi. Oltinning rudasidan oltinni ajratib olish
uchun rudani yuvish usulidan foydalaniladi.Sanoatda esa asosiy usul rudadan oltinning sianidli kompleks tuzini
ajratib olish, ya’ni sianlash usulidan foydalaniladi:
4Au + 8KCN + O
2
+ 2H
2
O = 4K[Au(CN)
2
] + 4KOH.
Oltin qimmatbaho zargarlik metalli. Ammo u yumshoq. Shuning uchun zargarlik va texnik buyumlar tayyorlash
uchun uning kumush yoki mis bilan hosil qilgan qotishmalaridan foyda laniladi. Masalan, oltindan tayyorlangan
buyumga qo‘yilgan tamg‘a (proba) shu buyumdagi oltinning foiz miqdorini bildiradi. 583 probali degan so‘z o‘sha
buyumda oltin 58,3 % ni tashkil qiladi deganidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
