9-мавзу: миллий ғоя тарғиботининг инновацион технологиялари режа

3. Миллий ғоя тарғиботида ахборот коммуникациятизими ва инновацион технологиялар: Миллий ғоя тарғиботида инсон омили ҳал этувчи аҳамиятга эга. У фойдаланиётган технологиялар, механизм, услуб ва воситалар тарғиботнинг самарадорлигига, миллий ғояни инсоннинг ишонч ва эътиқодига айлантиришга кўпроқ таъсир кўрсатади.
Миллат ўз кучини, тараққиёти заминларини аввало ёш авлод орқали топади ва ривожланади. Жамиятнинг энг ўзгарувчан ва ҳаракатчан қатламини жамоага ва жамиятга хос қилиб тарбиялаш, интелектуал салоҳиятини ошириш, миллий анаъаналаримиз, қадриятларимизни асраб-авайлашнинг асосий ташувчилари ёшлар ҳисобланади. Ўзбекистонда улар аҳолининг 64% (17 млн.) ни ташкил қилиб, жуда катта стратегик куч сифатида намоён бўлмоқда. Миллий ғояни айнан шу қатлам орасида тарғиб қилиш, уларнинг онгига сингдириб, ишонч ва эътиқодга айланиб боришининг бир қанча ўзига хос жиҳатлари мавжуд. Бу жиҳатлар давлатимизнинг келажакдаги тараққиётини белгилаб берувчи асосий манбаларидан биридир. Биринчидан, миллий ғоя бир томондан ёшларни ўзини объекти сифатида қараса, иккинчи томондан ёшлар миллий ғояни асосий ташувчилари ва бир пайтнинг ўзида кейинги авлодга етказиб берувчилари ҳисобланадилар. Учинчидан, ёшлар қанчалик даражада миллий ғоя билан қуролланган ва унинг мазмун моҳиятини англаган бўлсалар, бугунги кунда авж олган “мафкуравий таъсирлар”нинг олди олинган бўлади.
Айнан юқоридаги ҳолатлар миллий ғоя ва ёшларни ўзаро боғлиқлигини белгилаб беради. Бошқача қилиб айтганда, миллий ғоя қанчалик мазмунли, ҳар бир кишининг узоққа мўлжалланган мақсад ва манфаатлари, пировардида эса, миллатнинг истиқболини белгилашга хизмат қиладиган бўлса, уни ёшлар шунчалик тез қабул қилади ва унга нисбатан ижобий муносабати шаклланади. Демак, тарғибот технологиялари миллий ғоя орқали ёшларда қандай ғоя ва фикрларни таклиф этса, шунга мос равишда ғоявий жиҳатдан чиниққан, ватанпарвар, замонавий билимларни эгаллаган ёшларга эга бўлади. Энг асосийси шундаки, ёшлар бошқа аҳоли қатламларига нисбатан, ташаббускор, ишонувчан, тез қабул қилувчи ҳисобланадилар. Жамиятда қандай мақсадга қаратилган бўлмасин, турли ғоя ва мафкураларга ўзининг шахсий нуқтаи назарини қаратади. Чунки ёшлар физиологик ва психологик жиҳатдан шаклланиш босқичида бўлганлиги учун уларда янгиликларга нисбатан қизиқиш юқори бўлиб, уни эътиқодга, одатга айлантириш ҳисси кучли бўлади. Шунингдек, ёшлар ўзларининг ижтимоий–руҳий ва бошқа жиҳатларига кўра салбий ҳодисаларга берилувчанлик, жамиятдаги ўзгарувчан шароитга мослашиш қобилиятининг юқори эканлиги билан ажралиб туради. Улар жамиятнинг шундай ижтимоий гуруҳига мансубки, ўзларининг ўткир билиш қобилияти орқали сўз билан амалиёт мутаносиблиги ҳолатларини кучлироқ сезадилар. Жамиятнинг бундай қатламини тўғри мақсадга йўналтириш учун аввало уларнинг аниқ, бунёдкор, миллатпарвар ғоялар асосида тарбиялаш ва таълим бериш алоҳида аҳамият касб этади. Бу жараёндаги асосий “маънавий тарбия” ролини миллий ғоя бажаради. Миллий ғоянинг ёшларни сағарбар этиш, илҳомлантириш, буюк келажак сари чорлаш учун аҳамияти, таълим ва тарбияда тутган ўрни ва роли унинг ҳаёт хақиқатларига, реал борлиққа, халқ турмушига қанчалик мос ва мувофиқлигига қараб белгиланади. Ёшларнинг онгига миллий ғояни сингдириш, уларни шу асосда тарбиялаш, аввало, жамиятдаги барча ижтимоий ва сиёсий институтлар орқали амалга оширилишидаги жараёнда давлатнинг алоҳида ўрни ва роли мавжуд.
“Ҳар қайси давлат ва ҳар қайси миллат нафақат ерости ва ерусти табиий бойликлари билан, ҳарбий қудрати ва ишлаб чиқариш салоҳияти билан, балки биринчи навбатда ўзининг юксак маданиятли ва маънавиятли ёшлари билан кучлидир”¹¹.
Миллий ғоя тарғиботининг ёш авлод орасида амалга ошириш жараёнида бир қанча босқичларда амалга оширилиши, унинг олдига қўйган мақсадлари билан мувофиқлигини таъминлаб беради. Чунки, миллий ғоя бир кунда ёки бир йилда шаклланиб, сингдириладиган жараён бўлмасдан, балки тадрижий равишда амалга оширилади.
Аввало, миллий ғоя бу қатлам орасида босқичма-босқич равишда амалга оширилиши келажакдаги унинг кенг тарқалишининг асосий мазмунини белгилаб беради. Чунки, ёш авлоднинг маълумотларни қабул қилиши уларнинг психологик ва физиологик хусусиятлари билан узвий боғлиқ эканлиги, уларнинг миллий ғояга хос бўлган жиҳатларни аста – секинлик билан ўзлаштиришларини билдиради. Аввало, миллий ғоя тарғиботини жамиятнинг энг асосий ва муҳим институти ҳисобланмиш-оилаларда жорий қилиш (яъни, анъаналаримиз, урф-одатларимиз ҳақида дастлабки тасаввурлар) кейинги босқичлар, яъни, мактабгача таълим, мактаб таълими каби даражаларда давом эттириш ёшларни миллий ғояни тўла мазмунда, чуқур тарзда эгалллашларининг кафолатларидан биридир.
Иккинчидан, миллий ғоя жуда кенг мазмунга эгалиги, анъаналаримиз ва тарихимизнинг барча кўринишларини ўзида мужассам этгани, шунингдек мамлакатимизнинг мустақиллигини турли мафкуравий хавфлардан химоя қилувчи восита экани ҳақида тўхталиб ўтадиган бўлсак, унинг тарғиботи масаласи ҳам янада муҳим ҳисобланади. Шу мақсадда, унинг жамият бўйича кўламини оширишнинг ягона йўлларидан бири - доимий равишда тарғибот ва ташвиқот ишларини ташкиллаштиришга қаратилганлигидир. Узлуксизлик тамойили миллий ғояни халқ онгига сингдириш учун мамлакатда муайян мафкуравий майдон яратишни тақозо қилади. Бу майдондаги ҳар бир ҳаракат ва ҳолат, жумладан таълим тизимидаги ўқув режалари, дастурлар, дарсликлар, ўқув қўлланмалари, синф ва аудиториялар кўргазмали қуролларнинг миллий ғояга уйғун бўлиши муҳим.
Миллий ғоянинг тарғиботида муҳим аҳамият касб этувчи жиҳатлардан бири уни кенг қамровлилик тамойили асосида амалга оширишдир. Бунда жамиятнинг барча аъзоларига ғоялар хилма-хиллиги асосида мафкурани сингдириш, бу жараёнда аҳолининг барча қатламларини қамраб олиш назарда тутилади. Натижада жамиятнинг барча бўғинлари ғоявий таъсир доирасида қамраб олинади; - умумий мақсадга йўналтирилганлик; -фаол инсонни тарбиялаш, унинг салоҳиятини юзага чиқариш мафкуранинг бош мақсади қилиб олинади.
Бугунги кунда миллий ғоя тарғиботини амалга ошириш бевосита ёшлар билан боғлиқ экан, бу албатта таълим тизимига инновацион технологиялар ва интерфаол методларни олиб кириш билан боғлиқ ҳолда амалга оширилади.
Маълумки, интерфаол методлар деганда – таълим олувчиларни фаоллаштирувчи ва мустақил фикрлашга ундовчи, таълим жараёнининг марказида таълим олувчи бўлган методлар тушунилади. Бу методлар қўлланилганда таълим берувчи таълим олувчини фаол иштирок этишга чорлайди. Таълим олувчи бутун жараён давомида иштирок этади. Таълим олувчи марказда бўлган ёндошувнинг фойдали жиҳатлари қуйидагиларда намоён бўлади:
- таълим самараси юқорироқ бўлган ўқиш-ўрганиш;
- таълим олувчининг юқори даражада рағбатлантирилиши;
- илгари орттирилган билимнинг ҳам эътиборга олиниши;
- ўқиш шиддатини таълим олувчининг эҳтиёжига мувофиқлаштирилиши;
- таълим олувчининг ташаббускорлиги ва масъулиятининг қўллаб- қувватланиши;
- амалда бажариш орқали ўрганилиши;
- икки тарафлама фикр-мулоҳазаларга шароит яратилиши.
Қуйида дарс жараёнларида миллий ғояни тарғиб қилиш мақсадида қўлланиладиган айрим интерфаол методлар келтириб ўтилган:
Миллий ғояни санъат воситасида тарғиб этишнингSWOTтаҳлили

Кучли томони	- кўпчилик учун тушунарли экани - жуда катта аудиторияни эгаллай олиши - инсонларнинг ҳиссиёти орқали онгига таъсир этиши - жозибадорлиги - билдирмасдан кишиларнинг қарашларига таъсир этиши
Ожиз томони	- алоҳида тайёргарлик лозим - махсус жиҳозлар талаб этилади (баъзи ўринларда)
Имкониятлари	- аудиторияси чекланмаган - барча масалаларни ҳам санъат воситасида тарғиб этиб бўлмайди - катта маблағ талаб этади - вақт нуқтаи назаридан образ, воқеа эскириб қолиши мумкин
Хавфлар	- нотўғри мақсадда ҳам фойдаланилиши мумкин - оммавий маданиятнинг тарқалишига ҳам хизмат қилади - баъзи бир йўналишлари кишиларда саёзроқ фикрлаш кўникмасини шакллантириши ҳам мумкин

“Ақлий хужум” методи
Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар туркумидаги (Одобнома, Ватан туйғуси, Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари) фанларни ўқитишжараёнида қўлланиши мақсадга мувофиқ бўлган замонавий интерфаол методлардан бири – “Ақлий ҳужум” методи ҳисобланади.
“Ақлий ҳужум” методи бугунги кунда таълим-тарбия жараёнида энг кўп қўлланилаётган методлардан бири бўлиб, дарс жараёнларида ундан мақсадли ва тўғри фойдаланиш ўқувчи ёшларда ижодий тафаккурни ривожлантиришга катта ёрдам беради.
Аслида “Ақлий ҳужум”ни уюштириш нисбатан содда бўлиб, ундан таълим мазмунини ўзгартириш жараёнида, ишлаб чиқариш маммолари ечимини топишда ҳам фойдаланиш мумкин.
Дастлаб гуруҳ йиғилиб, уларнинг олдига муаммо қўйилади. Бу муаммонинг ечими тўғрисида иштирокчилар ўз фикрларини билдиришади. Бу босқичда ҳеч кимнинг ўзгалар ғоясига “ҳужум” қилиши ёки баҳолашига ҳаққи йўқ. “Ақлий ҳужум” методи орқали ўқувчиларга саволларни бериш билан ўқитувчи аввало ўтган дарсларни мустаҳкамлайди, янги мавзуни ойдинлаштиради, мавзулараро боғланишга эришади, қолаверса, ўқувчиларда эркин фикр, мустақил дунёқарашни шакллантириб, фикрларни зудлик билан жамлаш, тез, аниқ ва лўнда жавоб бериш, вазиятни тўғри баҳолаш каби кўникмаларни уйғотади. Ўқувчиларнинг мустақил дунёқараши, эркин тафаккурини ривожлантириш мақсадида дарс жараёнларида ушбу методдан фойдаланиш кутилган самарани бериши шубҳасиз.
Педагогик технологияларнинг назарий таҳлилига оид кўпгина манбаларда мутахассислар, “Ақлий ҳужум” қоидаларини қуйидагича белгилашади:

• 
  олға сурилган ғоялар баҳоланмайди ва танқид остига олинмайди;
  
• 
  иш сифатига эмас, сонига эътибор қаратилади, ғоялар қанча кўп бўлса, шунча яхши;
  
• 
  исталган ғояни мумкин қадар мукаммаллаштириш ва ривожлантириш мумкин;
  
• 
  ҳар қандай ғоялар ҳам қўллаб қувватланади;
  
• 
  барча ғояларнинг асосий мавзулари(фаразлари) ёзиб олинади;
  
• 
  “ҳужум” вақти аниқланади ва унга риоя қилиниши шарт;
  
• 
  саволларга қисқача(асосланмаган) жавоблар бериш кўзда тутилади¹².
  

Шу ўринда қисқача “Ақлий ҳужум” методининг вазифасига тўхталиб ўтиш лозим. Бу метод қийин вазиятдан қутулиш чораларини топишга, фикрлар хилма-хиллигига эришишга ва муаммонинг чегарасини ҳамда тафаккур доирасини кенгайтиришга имкон беради. Энг асосийси, муаммони ечиш жараёнида ижодий ҳамкорлик кучайиб, гуруҳ (аудитория ёки синф) янада жипслашади.
“Ақлий ҳужум” методи қўлланиш мақсадига кўра, универсал ҳисобланиб, илмий изланишлар жараёнида янги муаммони ечишга имкон яратади, ўқитиш жараёнида ўқув материалларини тезкор ўзлаштиришга ёрдам беради, фикрни мустаҳкамлашда асқотади, яъни ўқувчида ўз-ўзини бошқариш асосида фаол фикрлашни шакллантиради.
“Ақлий ҳужум” методи бўйича ўқувчилар мустақил ўқиб, изланишлари ва муайян маънода билим ва тасаввурларга эга бўлишлари учун ўтган дарсларда улар мазкур мавзу юзасидан керакли адабиётлар ёки ўқитувчи томонидан тайёрланган таянч маъруза матни билан таъминланишлари зарур.
7-9 синфларда ўқитиладиган“Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” фани мавзуларини “Ақлий ҳужум” методидан фойдаланиб ўқитишда қуйидаги омилларга эътибор бериш мақсадга мувофиқ:

• 
  имкон қадар кўпроқ фикр ва ғояларни тўплаш;
  
• 
  ўқувчиларнинг эркин фикрлашларига замин ҳозирлаш;
  
• 
  болаларда бир-бирини фикрини ҳурмат қилиш ҳиссини тарбиялаш;
  
• 
  ўқувчилар томонидан билдирилган нотўғри фикрларни танқид қилмаслик, бир-бирининг фикрига толерантлик билан қараш;
  
• 
  мунозара якунида фикр билдирган барча ўқувчиларни рағбатлантириш;
  
• 
  тўпланган фикр ва ғояларни гуруҳлаштириш;
  
• 
  фикрларни таҳлил қилиб, муаммонинг ечимига дахлдор бўлганларини танлаб олиш.
  

Машғулотни ўтказиш учун аввало ўқитувчи айнан ушбу метод орқали ёритилиши мумкин бўлган мавзуни танлайди. Чунки, “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” фани мавзуларининг барчасида ушбу методни қўллаш мақсадга мувофиқ эмас. Танланган мавзу ўқитиладиган куни ўқувчилар баҳс мунозарага таклиф этиладилар.
“Ақлий ҳужум” методининг ёзма ва оғзаки шакллари мавжуд бўлиб, ўқитувчи ўқувчиларга муайян муаммони “Ақлий ҳужум” усулида ечишни вазифа қилиб юклар экан, уни қайси шаклда ўтказиш тартибини ҳам белгилаб олиши зарур.
“Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” фанини ўқитишда “Ақлий ҳужум” методидан фойдаланиш орқали ўқитувчи ўз олдига қўйган мақсадга эришади ва ўз ўқувчиларида қуйидаги билим, кўникма ва малакаларни янада мустаҳкамлайди:
Биринчидан, ўқувчи танланган мавзунинг моҳиятини, маъно-мазмунини чуқурроқ ўрганади, билимлари янада бойийди, мустақил дунёқараши, тафаккури ривожланиб боради;
Иккинчидан, ўзининг фикрини дадил, эркин, мустақил баён этиш кўникмасига эга бўлади;
Учинчидан, эркин тафаккур қилиши натижасида фаоллиги ошади. Бунёдкорлик ишларига илҳомлантирувчи омил, воситаларини била боради;
Тўртинчидан, янгича фикрлаш, ташаббускор ва шиддаткор бўлиш қобилиятига эга бўлади;
Бешинчидан, қалбида мустаҳкам эътиқод, мустақил дунёқараш асосларини шакллантириш, ривожлантириш имкониятига эга бўлади.
Шу ўринда ҳақли савол туғилиши табиий: нечанчи синфда ва қайси мавзуларни ўқитишда ушбу методни қўллаш мумкин? Бизнингча, 7-синф “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” дастуридан ўрин олган “Кўзга кўринмас хатарлар” ва “Ахлоқ-одоб – маънавият негизи” мавзуларини, 8-синф “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” дастурига киритилган “Экологик маданият” ҳамда “Қонун устуворлиги” мавзуларини, 9-синф “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” фани дастуридаги “Ғоявий бўшлиқ” ва “Мафкуравий иммунитет” мавзуларини ўқитишда, ушбу мавзулар доирасида миллий ғоянинг мазмун ва моҳиятини, унинг асосий тушунча ва тамойилларини ўқувчилар қалби ва онгига сингдиришда “Ақлий ҳужум” методининг ўзига хос ўрни ва аҳамияти бор.
Жумладан, 9 синфда мазкур фан дастуридаги “Мафкуравий иммунитет” мавзусини ўқитишда ўқувчиларга бугунги кунда инсон қалби ва онгига ҳавф солаётган мафкуравий тажовузлар, қалб ва онгнинг ҳусусиятлари, инсон, гуруҳ ва жамият феъл-атворига таъсир қилувчи омиллар, уларни тарғиб қилиш услублари, жамият манфаатларига ёт ғояларнинг таҳдидларига қарши кураш услублари, ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш йўллари, мафкуравий тарбия ишлари самарадорлигини баҳолаш мезонлари каби мавзуга оид таянч тушунча ва ибораларнинг мазмун ва моҳиятини англатиш учун “Ақлий ҳужум” методидан фойдаланиш мумкин.
Бунинг учун “Кичик гуруҳларда ижодий ишлаш” шаклида дарсни ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Аввало ўқувчиларнинг ижодий гуруҳлари шакллантирилади:

• 
  инсон, гуруҳ ва жамият феъл-атворига таъсир қилувчи омиллар, уларни тарғиб қилиш услубларини ёритувчи экспертлар;
  
• 
  мафкуравий иммунитетни шакллантириш усуллари, ёшларда эътиқодни шакллантирувчи услубларни кўрсатиб берувчи мутахассислар;
  
• 
  жамият манфаатларига ёт ғояларнинг таҳдидларига қарши кураш услублари, ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш йўллари, мафкуравий тарбия ишлари самарадорлигини баҳолаш вазифаси юклатилган кузатувчилар.
  

Ўқувчилар мавзуга оид маълумотлар асосида қуйидаги жадвални тузишлари мумкин:
МАФКУРАВИЙ ИММУНИТЕТ

Қалб ва онгнинг ҳусусиятлари	Инсон, гуруҳ ва жамият феъл-атворига таъсир қилувчи омиллар	Бугунги кунда инсон қалби ва онгига ҳавф солаётган мафкуравий тажовузлар	Мафкуравий иммунитет тушунчаси ва уни шакллантириш усуллари

Сўнг мафкуравий иммунитет тушунчаси ва уни шакллантириш усулларини тавсифлаш учун ўртага саволлар ташланади:

• 
  “Мафкуравий иммунитет деганда нимани тушунасиз?”
  
• 
  “Нима учун жамият аъзоларида мафкуравий иммунитетни шакллантиришга эҳтиёж сезилади?”
  
• 
  “Инсон қалби ва онги қандай ҳусусиятларга эга?”
  
• 
  “Бугунги кунда инсон қалби ва онгига хавф солаётган қандай мафкуравий тажовузлар мавжуд?”
  
• 
  “Мафкуравий иммунитетни мустаҳкамлашнинг қандай усул ва воситаларини биласиз?”
  

Ушбу саволларга ўқувчилар томонидан берилган барча жавоблар тингланиб, ҳар бири ўқитувчи томонидан ёзиб борилади.
“Ақлий ҳужум” натижасида билдирилган фикр ва мулоҳазалар жамланиб, эксперт, мутахассис ва кузатувчи қилиб тайинланган гуруҳларнинг фикрлари тингланади.
Сўнг ўқитувчи жавобларни умумлаштиради ва ўқувчилар билан биргаликда фикрларнинг энг сараларини ажратиб олади. Барча иштирокчиларни алоҳида рағбатлантириб, сўнг баҳолайди.
“Мафкуравий иммунитет” мавзусини ўқитишда ушбу методнинг қўлланиши натижасида ўқувчилар:
- аввало ҳар бир жамиятда ёшлар янги ғоя ва концепцияларга нисбатан ўз муносабатини аниқ билдириш, ҳаёт ҳақиқатларини тез илғаб олиш, хулоса чиқариш кўникмаларига эга бўладилар;
- миллат тараққиёти, юксак маънавиятли, билимли ва мафкуравий иммунитети мустаҳкам бўлган ёшларга боғлиқлиги, уларнинг янгиланаётган жамиятда нафақат эркин ҳаракат қилиш, балки, уни ривожлантириши учун ягона миллий ғоя асосида бирлашиш лозимлигини англаб етадилар.