8 ekonomika bilim tiykarlarí

I bap. Ekonomikaǵa kirisiw

1. 
   Sońǵı jıllarda mámleketimizde júz berip atırǵan ekonomikalıq ózgerisler kózge túspekte. Bul ózgerislerdi bir neshe mısallar arqalı keltiriń.
   
2. 
   «... mámleketimizdi tanıtıw ushın, aldınnan, ekonomika tarawın rawaj- landırıw kerek» degende neni túsinesiz? Pikir bildiriwde joqarıdaǵı súwretlerden paydalanıń.
   

Biz ǵarezsiz ózgerip, rawajlanıp baratırǵan jámiyette jasamaqtamız. Átirapqa názer salsańız jańa tovarlar hám xızmet túrleriniń payda bolıp atırǵanlıǵı adamlardıń jańa zatlarǵa bolǵan talaplardıń artıwı, kósheler, qalalar awıllardıń jańasha kórinis berip atırǵanlıǵınıń gúwası bolasız. Usı jańalanıp atırǵan jámiyette jasar ekensiz, siz hám hár bir ózgeriske ózińiz- diń múnásebetińizdi bildiriń, jańa sharayatqa maslasıp barıwıńız zárúr boladı.

Ekonomika jámiyet turmıs tarawlarınan eń ózgeriwsheńi bolıp esaplanadı. Sebebi adamlardıń jaqsı jasawı ushın zárúr shart-shara- yatlardı hár kúni jaratıp barıwı zárúr. Tábiyatta tayar halında nan, kiyim-kenshek joq. Insan tábiyatta gezlespeytuǵın barlıq nárselerdi ózi jaratiwǵa májbúr. Ol usı maqsette tábiyat qushaǵında ekonomika dep atalatuǵın úlken xojalıqtı júzege keltiredi. Sońǵılıǵında ekono- mika xojalıq júrgiziw sisteması sıpatında insannıń jasawı hám kamalǵa keliwiniń birden bir quralına aylanǵan.
Ekonomikanıń eń tiykarǵı quramlıq bólegi — adamlar. Adam óz miyneti aqıl oyı arqalı ekonomikanı háreketke keltiredi, basqaradı. Ekonomikanıń ekinshi quramlıq bólegi — tábiyat. Tábiyat ekonomika- nıń shiyki zat qoyması. Ekonomikanıń úshinshi bólegi jay hám imaratlar, zavod hám fabrikalar, jol hám kópirler, ásbap-úskeneler, mashina hám xızmetler hám basqa birqansha insan qolı menen dóretilgen nárselerden quralǵan jasalma ortalıq.
Ekonomika — insanlardıń zárúrliklerin qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan hár túrli ónimlerdi islep shıǵarıw, bólistiriw hám tutı- nıw wazıypaların orınlawǵa baǵdarlanǵan xızmetler sisteması.


Ekonomikanıń usı úsh quramlıq bóleginiń birigiwi nátiyjesinde ekonomikalıq procesler payda boladı. Ekonomikalıq procesler tórt basqıshta ótedi. Birinshi basqıshta, insan zárúrliklerin qanaatlan- dırıw ushın xızmet etetuǵın ónimler, yaǵnıy tovar hám xızmetler jaratıladı, islep shıǵarıladı. Ekinshi basqıshta jaratılǵan tovar hám xızmetler bólistiriledi. Keyingi basqıshta, olar hám aqırǵı basqıshında paydalanıladı.
Ekonomikanı júrgiziw, yaǵnıy ekonomikalıq proceslerdi basqarıw mashqalası menen adamlar áyyemnen tanıs bolǵan. Greciyada eki mıń jıl burın «Ekonomikos» (awdarması — «úy xojalıǵın júrgiziw óneri») dep atalatuǵın ekonomikaǵa baylanıslı birinshi kitap Ksenofont tárepinen jazılǵan. «Ekonomika» (ózbek tilinde «ekonomika») sózi usı kitap atınan kelip shıqqan.
Házirgi waqıtta ekonomika páni tek ǵana úy xojalıǵın emes, al, pútkil bir mámleket, hátte, dúnya xojalıǵın júrgiziw jol jobaları haqqındaǵı ilim sıpatında túsiniledi. Solay etip, ekonomika páni — adamlardıń ekonomikalıq ónimlerdi jaratıw procesindegi iskerligin óz ara múnásibetlerin úyretetuǵın pán eken.


Ekonomika páni — insanlardıń ekonomikalıq ónimlerdi jaratıw pro- cesindegi xızmetin hám óz ara qatnasıqların úyretetuǵın pán.

Zamanagóy ekonomika páni mikroekonomika hám makroekonomika dep atalǵan bólimlerge bólinedi. Mikroekonomika — jeke alınǵan shańaraq, karxana, taraw ekonomikasın úyrenedi. Makroekonomika bolsa, mámleket kólemindegi ekonomikanı úyrenedi. Biz ekonomika páni menen tanısıwdı onıń mikroekonomika bóliminen baslaymız.

Mámleketimizde sońǵı jıllarda ámelge asırılıp atırǵan belgili refor- malardıń úlken bólimi ekonomika tarawına baylanıslı. Ekonomika tarawın keskin ráwishte erkinlestiriw mámlekettiń ekonomika xızmetine aralasıwın qısqartıw, hár bir shaxstıń ekinomikalıq xızmet júritiwi ushın qolay shárt-sharayatlar jaratıw usı xızmetler nátiyjesi esaplanadı. Bul reformalar mámleketimiz ekonomikasın dúnya ekonomikasına uyǵınlastırıwdı da názerde tutadı. Nátiyjede mámleketimiz rawajlanıwı- nıń jańa basqıshına qádem qoymaqta.
Bunday túpten ózgerisler ekonomikalıq qatnasıqlardıń turaqlasıwına alıp keliwi tábiyiy, álbette. Bunnan bir neshe jıl aldın innovaciya, sanlı ekonomika, blokcheyn, kriptovaluta, klaster usaǵan ekonomikalıq atamalar qulaǵımızǵa shalınsa, bunıń bizge qatnası joq, tek ǵana shet el ekonomikasına tiyisli atamalar dep qabıl eter edik. Búgingi kúnge kelip usı hám usıǵan uqsas atamalar hám túsiniklerin ańlaw hám olardı turmısqa engiziw sizlerdey erteńgi kún kadrları ushın júdá áhmiyetli wazıypaǵa aylanıp qalmaqta. Siz keleshekte qanday kásip iyesi bolmań qále isbilermen bolasańba, shıpaker yaki oqıtıwshı, basshı bolasańba, basshı lawazımında isleysiz be, yamasa ápiwayı xızmet- ker bolasańba ekonomikalıq bilimdi ózlestiriwge májbúrsiz. Sebebi
ekonomika bilimińiz siziń keleshegińizge, keleshektegi turmısıńızǵa xızmet etedi.
Mámleketimizdiń hár bir puqarası, jámiyetimizdiń hár bir aǵzasınıń jaqsı jasawı, óz náwbetinde pútkil mámleketimizdiń, jámiyetimizdiń rawajlanǵan mámleketler qatarınan orın alıwına alıp keledi.
Áziz oqıwshı!
Joqarıda aytılǵanlardan ekonomika bilim tiykarların úyrenseńiz ózińizge ekonomikalıq bilimdi payda etesiz, ekonomikalıq mádeniyattı qáliplestiriwińiz qánshelli zárúrlikti sezgen bolsańız kerek.
Siz pándi ózlestiriw waqtında sabaqlıqtaǵı materiallardı ózletiriw menen qanaatlanıp qoymań. Hár bir ózlestirgen baptı átiraptaǵı ekono- mikalıq waqıya menen baylanıstırıp úyreniwge háreket etiń.
Imkanı barınsha hár qıylı ekonomikalıq obyektlerge barıń. Ol jerdegi xızmet penen janlı ráwishte tanısıń, úyreniń, óz ámeliy kompe- tenciyalarıńızdı qáliplestiriń.

1. 
   Ekonomika xojalıqtı júrgiziw sisteması sıpatında nelerden quralǵan?
   
2. 
   Ekonomika pániniń kelip shıǵıwı haqqında qısqasha aytıp beriń.
   
3. 
   Ekonomikalıq process basqıshların sanań hám bir mısal tiykarında olardı túsindiriń.
   
4. 
   Hár bir puqara ushın ekonomikanı úyreniw turmıslıq zárúrlik ekenligin úsh dálil járdeminde tiykarlań.
   
5. 
   Kúndelikli turmısta ekonomikalıq bilimler qashan hám qanday jaǵdaylarda kerek boladı?
   
6. 
   Ekonomika páni neni úyrenedi?
   
7. 
   Ekonomika qanday bólimlerden quralǵan?
   

1. 
   Insan jer betinde jasap, talap dárejesinde turmıs keshiriwi ushın ózinde nelerge mútajlik, zárurlik sezedi? 3-minut ishinde bul zárur- likler dizimin isleń. Eger waqıt jetkilikli bolǵanda, bul dizimdi jáne qansha dawam etiwińiz múmkin edi? Ulıwma alǵanda, insan zárúrlikleriniń shegi barma?
   
2. 
   1-súwrette súwretlengen pillekeshtiń qanday zárúrligi bolıwı múm- kin?
   
3. 
   2-súwrettegi súwretlengen atamızdıń onıń fermer balasınıń hám kishkene aqlıǵınıń qanday zárúrlikleri bar dep oylaysız.
   
4. 
   3-súwrette súwretlengen mektep oqıwshılarınıń qanday zárúrlikleri bar hám olardı qanıqtırıw ushın neler kerek boladı?
   
5. 
   4-súwrettegi náreste úlkeyip er jetkenshe oǵan qanday nárseler kerek boladı?
   
6. 
   
   Dúnyadaǵı eń bay adamlardıń zárúrlikleri barma yamasa joqpa? Dúnyadaǵı ayırım rawajlanbaǵan mámleketlerde asharshılıq bar. Buǵan ne sebep dep oylaysız?
   

Insan sanalı tirishilik iyesi. Olar hár qashan jaqsı jasawǵa umtılıp kelgen. Ayıwdıń qarnı toysa uyasına kirip uyqılaydı. Insan bolsa qolǵa
kirgizgen nársesi hám abıroy ataǵı menen qanaatlanbaydı. Ol jaqsı jasawǵa awqatlanıwǵa, jaqsıraq kiyiniwge, jaqsı turmıs sharayatına iye bolıwǵa jaqsıraq bilim alıwǵa umtıladı. Oǵan hár qashan qanday da bir nárse jetispeydi sonıń ushın da insan zárúrlikleriniń sońı, shegi joq dep ataymız.


Zárúrlik — insannıń belgili bir sharayatta jasawı hám kámalǵa keliwi ushın zarúr bolǵan nárselerge mútájligi.
Insan zarúrlikleri belgili bir adamǵa yamasa toparǵa tiyisligi boyınsha jeke zárúrlik hám sociallıq zárurlik sıyaqlı túrlerge bólinedi. Jeke zárúrlik dep bólip alınǵan jeke adamǵa ǵana tiyisli jeke gigiena quralları, kiyim-kenshek, gazeta oqıw sıyaqlı zárúrliklerge aytıladı. Sociallıq zárúrlikler adamlardıń bir-birine jaqın tatıwlıqta turmıs ke- shiriwi menen baylanıslı, birgelikte qanaatlandıralatuǵın mektepte bilim alıw, jámiyetlik transporttan paydalanıw sıyaqlı ulıwmalıq zárúr-
liklerden ibarat.

Insan zárúrliklerin qanaatlandırıw ushın oǵan hár qıylı azıqlar zárúr boladı bul azıqlardıń ayırımların (hawa, suw, quyash ıssılıǵı hám basqalardı) insanǵa tábiyat inam etedi olardı erkin azıqlar dep aytamız al basqaların insan óz miyneti, ekonomikalıq iskerligi menen jaratıwı, óndiriwi zárúr boladı. Olardı ekonomikalıq azıqlar dep aytamız. Insan zárúrliklerin qanday da bir materiallıq nárse — tovardı tutınıwı yamasa qanday da bir xızmet túrinen paydalanıw arqalı qanaatlandırıwı múmkin. Qanday da bir ónimdi islep shıǵarıw ushın tábiyattan shiyki zattan baslap insannıń fizikalıq kúshi, bilimi hár túrli mashina hám mexanizmler ásbap-úskeneler imarat hám qurılıslar kerek boladı. Bul nárselerdiń barlıǵı resurs dep ataladı.

Resurslar óz tábiyatına qarap hár qıylı. Olardı ulıwmalastırıp tábiyiy, miynet hám kapital túrlerge bóliw qabıl qılınǵan.

ler.