8 ekonomika bilim tiykarlarí

Tańlawdıń alternativ qunı — tańlaw nátiyjesinde bas tartılǵan imka- niyatlar ishinen eń úlkeni paydalısı.

Tańlaw ámelge asırılıp atırǵan jaǵdaylarda da imkaniyatlardıń bi- rewi tańlanıp, qalǵanlarınan bas tartılmaydı. Sonday jaǵdaylar da bo- ladı, olarda tańlaw ámelge asırılǵan waqıtta barlıq imkaniyat penen

2. 
   – E. Sariqov, B. Haydarov ₁₇
   

de kelisimge keliwge tuwra keledi, yaǵnıy barlıq imkaniyatlardan az- azdan paydalanıladı. Aytayıq sawda menen shuǵıllanıwshı jeke dúkan iyesi Abdullaev 10 800 000 swmǵa kótere sawda f irmasınan krem hám shampun satıp almaqshı. Shampunnıń nırqı 27 000 swm bolıp,
10 800 000 swmǵa onnan jámi 400 dana satıp alıw múmkin. Krem- niń nırqı 18 000 swm bolıp, 10 800 000 swmǵa 600 dana krem alıw múmkin. Biraq Abdullaev shampun hám krem hám satıp alıw kerek. Sonlıqtan Abdullaev yarım qarjısı — 5 400 000 swmǵa 200 dana shampun, qalǵan yarımına bolsa 300 dana krem satıp alıwdı sheshti. Yaǵnıy hár eki imkaniyat penen de kelisimge barıp olardan az-azdan bolsa da paydalandı. Bunday tańlaw kelisimli tańlaw dep ataladı.



Shampun muǵdarı

Shampun muǵdarı	Krem muǵdarı
0	600
100	?
?	250
200	300
400	0

400
300
200
100
¹⁰⁰ 200 ^{300 400 500 600}
Krem muǵdarı

1. 
   Abdullaev 10 800 000 swm nıń hámmesine jáne qanday muǵdarda shampun hám krem satıp alıw múmkin edi? Bunday imkaniyatlardıń 4—5 in anıqlap kesteni toltırıń.
   
2. 
   Kesteden paydalanıp, koordinatalar tegisliginde noqatlardı belgilep, olardı tutastırıp shıǵıń. Koordinata kósheri hám usı sızıq penen qorshaǵan taraw óndiris imkániyatları dep ataladı.
   
3. 
   Bul taraw ne sebepten usılay ataladı?
   
4. 
   Usı bólimniń ishinde jatqan (150; 250;) noqatına sáykes keletuǵın imkaniyattı túsindirip beriń. Bul jaǵday da pul qarjılarınan nátiyjeli paydalanıp atırma? Juwabıńızdı tiykarlap beriń?
   
5. 
   Usı bólimniń sırtında jatırǵan (250—350) noqatına sáykes keletuǵın imkaniyat haqqında ne ayta alasız? Bul jaǵday Abdullaevtıń imkaniyat dárejesinde me? Juwabıńızdı tiykarlap beriń?
   
6. 
   Pul qarjısınan tolıq paydalanǵan imkaniyatlarǵa sáykes keletuǵın noqatlardıń bir neshesin kórsetiń hám grafigte belgileń?
   

Kelisimli tańlaw — bir waqıttıń ózinde bir neshe imkaniyatlardan az-azdan paydalanıw.

1. 
   Oqıw quralları dúkanına keldińiz. Qaltańızda 1 000 swm pul bar. Pulıńız bir dápter yamasa bir ruchka alıwǵa jetedi. Siz bul nárselerdiń qaysı birin satıp alǵan bolar edińiz? Ne ushın? Tańlawıńızdıń alternativ qunı neden ibarat boladı?
   
2. 
   Ne sebeb adam ushın tańlawdıń alternativ qunın biliw zárúr dep oylaysız.
   
3. 
   
   Aytayıq rayonıńız orayında bos jatırǵan jer maydanı bar. Hákimi- yat bul jerge emlewxana, bazar, tennis kortı yaki mektep salıw múmkin. Ókinishlisi bul maydanǵa tek ǵana bir mekemeni qurıw múmkin. Ekinshi tárepten bolsa, hákimiyattıń tek bir mekemeni qurıwǵa qarjısı bar. Tańlaw imkaniyatı sizge berilse, siz neni qu- rıwdı sheshken bolar edińiz. Tańlawıńızdı tiykarlań hám onıń alternativ qunın anıqlań.
   

1. 
   Qaysı súwretlerdegi azıqlar tábiyat tárepinen, insan qatnasısız payda bolǵan?
   
2. 
   2-súwrettegi nanlar tayar bolǵanınsha qanday basqıshlardan ótken?
   
3. 
   3 — 6- súwretlerdegi nárselerdiń qaysı biriniń payda bolıwında insan qatnası kóbirek talap etiledi dep oylaysız?
   
4. 
   Súwrettegi nárselerdiń payda bolıwında insan qatnasınan tısqarı jáne neler bolıwı talap etiledi.
   

Insanlardıń óz talapların qanaatlandırıw maqsetinde ekonomikalıq bay- lıqlar jaratıw procesi óndiris dep júrgiziledi. Ekonomistler ekonomikalıq baylıqlardı islep shıǵarıwshı kárxanalardı — islep shıǵarıwshılar, olardı tutınıwshılardı bolsa tutınıwshılar dep ataydı.

Sút, nan, avtomobil, ayaqkiyim, top, kitap, miymanxana hám shashtárez xızmeti házirgi zamanda ekonomika tarawı tárepinen islep shıǵarılıp atırǵan tarawlar hám xızmet kórsetiwdiń bir bólimi. Islep shıǵarılıp atırǵan tovarlar hám kórsetilip atırǵan xızmetlerdiń túrleri júdá kóp hám hár túrli. Ekonomistler olardı bir neshe jollar menen tómendegi túrlerge ajıratadı:

1. 
   Islep shıǵarıw ekonomikanıń qaysı tarawında júz beriwine qarap:
   

• 
  ekonomikanıń birinshi tarawında paydalı qazılma baylıqlar, suw, gaz, neft, aǵash uqsaǵan tábiyiy baylıqlar shiyki zat sıpatında tábiyattıń ózinen tuwrıdan-tuwrı alınadı. Bul baylıqlardı biz islep shıǵarıwdıń tábiyiy faktorı dep ataǵan edik.
  
• 
  ekonomikanıń ekinshi tarawında shiyki zat qayta islenedi hám kiyim- kenshek, konfet, dápter, velosiped usaǵan tayar ónimge aylandırıladı.
  
• 
  ekonomikanıń úshinshi yamasa xızmet kórsetiw tarawında bolsa turizm, teatr tamashaları, den sawlıqtı saqlaw sıyaqlı xızmetler kórsetiledi.
  

1. 
   Islep shıǵarılǵan ónim kimge arnalǵanlıǵına qarap:
   

• 
  Mámleket sektorındaǵı islep shıǵarıw;
  
• 
  jeke sektordaǵı islep shıǵarıw.
  

1. 
   Islep shıǵarılgán ónim kimge arnalǵanlıǵına qarap:
   

• 
  Tutınıwshılar ushın tayar ónim islep shıǵarıw;
  
• 
  Islep shıǵarıwshılar ushın ónim islep shıǵarıw.
  

1. 
   Islep shıǵarıw faktorlarınan paydalanıw dárejesi boyınsha:
   

• 
  kapitaldan kóp paydalanılatuǵın islep shıǵarıw mısalı ximiya, neft hám gaz, avtomobil saanatlarında imarattan, mexanizmlerden, asbap-úskene- lerden kóp paydalanıladı hám olardan islep shıǵarıw faktorlarındaǵı úlesi úlken.
  
• 
  Isshi kúshinen kóp paydalanılanatuǵın islep shıǵarıw. Mısalı, turizm, usaqlap satıw, teatr tamashaları qusaǵan xızmet kórsetiw tarawlarında isshi kúshiniń islep shıǵarıw faktorları quramındaǵı úlesi úlkenrek.
  

Óndiris— insan talapların qanaatlandırıw maqsetinde ekonomikalıq baylıqlardı jaratıw procesi.

Islep shıǵarıwshılar ádette, materiallıq hám materiallıq emes óndiris tarawlarına bólinedi. Materiallıq tarawda materiallıq kórinistegi ónimler islep shıǵarıladı. Materiallıq óndiris tarawına sanaattaǵı zavod hám fabrikalardı, awıl xojalıǵındaǵı fermer hám diyqan xojalıqları sıyaqlı kóp túrli kárxanalardı mısal keltiriwge boladı.

Islep shıǵarıwshılar — ekonomikalıq ónimlerdi islep shıǵarıwshı kárxanalar yamasa jeke adamlar.