8 ekonomika bilim tiykarlarí

Amanat procenti — amanatqa qoyılǵan pul qarjısınan paydalanǵanı ushın tólenetuǵın haqı.
Isbilermenlik paydası — isbilermenlik xızmeti nátiyjesinde qolǵa kirgi- ziletuǵın dáramat.



Málim bolǵanınday, bazar ekonomikasında nırqlar ozgerip turadı. Ádette, túrli jıllardaǵı dáramatlar óz ara salıstırılıp atırǵanda olardıń usı jıllardaǵı muǵdarı, yaǵnıy nominal qunı emes, bálki, kórsetilgen jılǵa salıstırǵandaǵı qunı, yaǵnıy real qunı salıstırıladı. Solay etip, nominal dáramat dáramattıń usı jıldaǵı nırqlardaǵı qunı. Real dáramat bolsa dáramattıń belgili bir jıldaǵı nırqına salıstırǵandaǵı qunı. Real dáramat nominal dáramattı tiyisli tutınıw nırqları indeksine bóliw arqalı tabıladı. Tutınıw nırqlar indeksi (TNI) xalıq tárepinen satıp alınatuǵın belgili bir tovar hám xızmetler nırqınıń belgili bir baslanǵısh dáwirdegi nırqlarǵa salıstırǵandaǵı ózgeriwin kórsetedi. Onı basqasha aytqanda, kórilip atırǵan waqıt dawamında nırqlardıń ózgeriw dárejesi dep te aytıw múmkin. Mısalı: 2018-jıl shartli mámleket xalqınıń ortasha nominal dáramatı 2017-jılǵa salıstırǵanda 36,4% ke asqan. Nátiyjede 2017-jılı puqara 1 000 000 shártli pul birligi dáramat tapqan bolsa, 2018-jılǵa kelip 1 364 000 swm dáramat tapqan. Bul — puqaranıń turmıs dárejesi 2018-jıl aqırına kelip, 2017-jılǵa salıstırǵanda 1,364 márte jaqsılanıp atırǵanlıǵın bildirmeydi, álbette. Sebebi, bul waqıt dawamında nırqlar da artqan. Belgili bolǵanınday, nırqlar bul dáwirde ortasha 7,5% ke, yaǵnıy 1,075 márte artqan. Eger nominal dáramat muǵdarınıń artıw dárejesine bólsek: 1 364 000 : 1,075 = 1268837 swm xalıqtıń real ortasha dáramatları muǵdarı kelip shıǵadı. Demek, 2018-jıl aqırında puqaralardıń dára- matları 2017-jılǵa salıstırǵanda shama menen 1,27 márte artqan eken.
(1 268 837 : 1 000 000 ≈ 1,27)


Nominal dáramat — belgili waqıt dawamında óz aldına alınǵan jeke adam yaki shańaraq tárepinen qolǵa kirgizilgen dáramat muǵdarı.