8 ekonomika bilim tiykarlarí

IV bap. Talap hám usınıs

Ónim atı	1-satıwshı	2-satıwshı	3-satıwshı
Lazer gúrishi	13 500	13 000	14 000
Alanga gúrishi	9 000	8 500	10 000
Noxat	7 500	9 000	7 000
Másh	11 000	12 000	12 500
Loviya	8 000	8 500	7 200

Joqarıdaǵı súwrette diyqan bazarındaǵı qulpınay sawdası tovarları menen sawda qılıwshı úsh satıwshınıń tovarları nırxların keltiriń. Onı dıqqat penen kózden keshiriń hám tómendegi sorawlarǵa juwap beriń:

1. 
   Satıwshılardan qaysı biri qaysı tovardan kóbirek sata alıwın dodalap kóriń. Ne sebepten bunday dodalap atırǵanıńızdı aytıń.
   
2. 
   Satıwshılardan qaysı biri kún dawamında eń kóp dáramat qıladı? Sorawǵa juwap beriwde ónimlerdiń qaysı biri xojalıqta kóbirek jumsalıwına itibar beriwdi umıtpań.
   

Baha (p)	Talap (q)
800	400
700	500
600	600
500	700

Tovarǵa bolǵan talap qarıydardıń belgili bir waqıt dawamında tovardı hár túrli nırqlarda qanshadan satıp alıw haqqındaǵı tilegi hám imkaniyatların anıqlaydı. Talap muǵdarı dep, qa- rıydardıń belgili bir waqıt dawamında belgili bir nırqta satıp alıwı múmkin bolǵan tovar muǵda- rına aytıladı.
Qanday da bir tovarǵa bolǵan talap, ádette, keste kórinisinde jámlelenedi. Keste boyınsha grafik sızılsa, talap sızıǵı kelip shıǵadı. Bul ushın tegislikte Op kósheri vertikal, Oq kósheri gorizontal etip sızı-
ladı. Op kósherine tovardıń nırqı, Oq kósherindegi talap muǵdarına tegislikte saykes noqatları tabıladı. Bul noqatlardı birlestiriw nátiyjesinde kelip shıqqan sızıq talap sızıǵı dep ataladı. Talap sızıǵı, ádette, D háribi — inglizshe «demand» (talap) sóziniń bas háribi menen belgilenedi. Talap geyde p_=–aq₊b,
(a_>0, b0) kórinisindegi sızıqlı funkciya túrinde de
beriliwi múmkin.


Talap — tovardıń nırqı hám talap muǵdarı arasındaǵı qatnas bolıp, qarıydarlardıń belgili bir waqıt dawamında tovardı túrli nırqlarda qanshadan satıp alıw imkaniyatların anıqlaydı.
Talap muǵdarı — qarıydardıń belgili bir waqıt dawamında belgili bir nırqta satıp alıw múmkin bolǵan tovar muǵdarı.
Tovarǵa bolǵan talap, tovardıń nırqına baylanıslı hám baylanıslı bolmaǵan faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Talaptıń nırqqa baylanıslı bolmaǵan faktor- lar tásirinde ózgeriwin keyingi sabaqta talqılaymız. Bul sabaqta tovarǵa bolǵan talaptıń tek nırqqa baylanıslı qásiyetleri haqqında toqtalamız. Bul qásiyet talap nızamında óz sáwlesin tapqan: Basqa sharayatlar ózgermegen jaǵdayda, tovardıń nırqı qansha tómen bolsa, oǵan bolǵan talap muǵdarı sonsha kóp boladı, tovardıń nırqı qansha joqarı bolsa, oǵan bolǵan talap muǵdarı sonshama tómen boladı.
Talap nızamı talap muǵdarınıń nırqqa keri bolǵanın kórsyetedi. Bul qásiyetti tómendegi úsh faktor boyınsha túsindiriw múmkin:

1. 
   Dáramat faktorı. Adamlar tovardı arzan nırqta qımbat nırqtaǵıǵa qaraǵanda kóbirek satıp alıwǵa qızıǵıwshań boladı, sebebi, tovar nırqınıń tómenlewi tutınıwshınıń satıp alıw qábiletin arttıradı. Mısalı, bazarda góshtiń nırqı tússe, adamlar dáslep satıp alıp atırǵan shańaraqtıń tutınıw sumkasındaǵı nárselerdi azıraq pul sarplap satıp aladı. Nátiyjede, bir qansha
   

pul awısıp qaladı. Bul pulǵa qosımsha muǵdarda jáne gósh yaki basqa tovardı satıp alıw imkaniyatına iye boladı.

2. 
   Almastırıw faktorı. Qarıydarlar nırqı qımbat bolǵan tovardı, onıń ornın basatuǵın basqa arzan tovarǵa almastıradı. Mısalı, jaz kúnlerinde alma nırqınıń tómenlewine baylanıslı tutınıwshılar miywege bolǵan zárúrliklerin alma satıp alıw menen qanaatlandıradı, sebebi, bul waqıtta almanıń nırqı apelsin yamasa banan nırqına salıstırǵanda bir qansha arzan boladı. Sonıń ushın, qımbat apelsin yaki banan ornın alma iyeleydi.
   

Tovar nırqınıń ózgeriwi bul eki faktordı keltirip shıǵaradı hám wolardıń óz ara tásiri nátiyjesinde tovarǵa bolǵan talap muǵdarı qáliplesedi.
Bólip alınǵan jeke adamnıń qandayda bir tovarǵa bolǵan talabı onıń usı tovar haqqındaǵı qanday hám qanshelli tolıq maǵluwmatqa iye ekenligine kóp tárepinen baylanıslı boladı. Haqıyqatında da, qanday da bir tovarǵa bolǵan talaptıń asıwı ushın tovardıń sapalı islep shıǵarılıwı jeterli yemes. Bul jaǵdayda tovardıń sapalı islep shıǵarılıp atırǵanı haqqındaǵı maǵlıwmattıń tutınıwshılarǵa jetip barıwı áhmiyetlirek esaplanadı.