8 ekonomika bilim tiykarlarí

Erkin qárejetler — qanaatlandırılıwı birlemshi bolmaǵan zárúrlikler ushın qárejetler.
Tuttınıwshılar seveti — bir kisi tuttınıwı ushın birayda jumsalatuǵın májburiy qárejetler muǵdarı.
Arnawlı shańaraq — úy xojalıǵı tutınıwshısı sıpatında qaraladı. Onıń dáramat hám qárejetleri teńlestiriw ushın arnawlı keste dúziledi. Bul keste shańaraq byudjeti dep júritiledi.

Shańaraqtıń dáramat túrleri	Sumda	Procentte	Shańaraqtıń qárejet túrleri	Sumda	Procentte
1. Atasınıń is haqı	1 750 000	35	1. Azıq-awqat ónimleri	1 200 000 600 000 160 000 320 000 240 000 200 000 280 000 600 000 400 000	30 15 4 8 6 5 7 15 10
2. Anasınıń aylıǵı	1 250 000	25	2. Kiyim-kenshek
3. Ijara haqı	500 000	10	3. Transport qárejetleri
4. Babasınıń pensiyası	750 000	15	4. Úy-jay ushın tólew
5. Ájesinıń pensiyası	500 000	10	5. Texnikalıq xızmet ushın tólew
6. Amanat procenti	250 000	5	6. Úy-ruwzıger malları
			7. Mádeniy dem alıw
			8. Salıqlar
			9. Basqa qárejetler
Jámi:	5 000 000	100%	Jámi:	4 000 000	100 %

Shańaraq byudjeti — shańaraqtıń málim dáwirdegi daramat orayları hám qárejertleri keltirilgen finanslıq reje.
Shańaraqtıń dáramatları qárejetlerden joqardaǵı kestede keltirilgenindey kóbirek bolsa, — bul jaqsı. Shańaraq artıp qalǵan qárejetti jámlewi yaki keyingi dáwirde qosımsha qárejetler ushın isletiliwi múmkin. Kerisinshe,

qárejetler daramatlardan kóp bolsa, bul jaman. Shańaraq jetpegen qárejetti qarız yakı kerekli nárseni satıw esabınan qaplawı lazım boladı.
Nemis statisti Ernest Engeldiń kóp jıllıq izleniwleri shańaraq dára- matlarınıń artıwı menen shańaraqtıń qárejetleriniń quramı wózgeredi degen juwmaqqa keldi. Shańaraq dáramatlarınıń muǵdarı artqanda jámi qárejetlerge salıstırǵanda azıq-awqatlarǵa jumsalatuǵın qárejetlerlerdiń salmaǵı kemeyedi, kiyim-kenshek, úy-jay hám energiya dáreklerine jumsalatuǵın qárejetler salm,aǵı ózgerissiz qaladı, mádeniy hám materiallıq qárejetler salmaǵı bolsa artıp baradı.

1. 
   Tutınıwshı sıpatında siz qaysı qásietlerge iyesiz.
   
2. 
   Tutınıwshınıń háreketine sheklengenlik mashqalası qanday tásir kórsetedi.
   
3. 
   Tuttınıwshınıń dáramatlar degende neni túsinesiz qárejetleri degende ne?
   
4. 
   Tuttınıwhının qandey qanday daramat derekleri bolıwı múmkin.
   
5. 
   Is haqını aylıq is haqı, waqtına ham islegen jumısına qaray beriletuǵın is haqı ham aralas is haqı kórinisinde alatugin kasip ielerinin har birine islewden mısal keltirin.
   
6. 
   Xojalıq qarejetlerin májbúriy hám erkin qárejetlerge ajiratıń.
   
7. 
   Oqıtıwshılarǵa qaysı túrdegi is haqı belgileniwi hám onıń muǵdarı qay tártıptegi esaqplanıwın izlenıp biliń.
   
8. 
   Engel nızamınıń túsinigin turmıslıq mısallar járdeminde túsindirip be- riń. Materiallıq hám materiallıq emes qárejetler salmaǵı artıp barıwın túsindirip beriwge háreket qılıń.
   

Mektep Úy-jay Avtobus
Poliklinika ^Dárixana Jer maydanı

1. 
   Joqarıdaǵı súwretlerde kórsetilgen múlklerdiń iyeleri kim bolıwı múmkin?
   
2. 
   Múlktiń qanday da bir jeke adamǵa tiyisli ekenligi qalay anıqlanadı?
   
3. 
   Nege mektep kóbinshe mámleketke tiyisli boladı?
   
4. 
   Mámleketke qaraslı hám jeke menshik poliklinikalar bir-birinen qalayınsha ózgeshelenedi?
   
5. 
   Birewi mámleketke tiyisli, ekinshi jeke menshik kárxanaǵa tiyisli mikro- avtobusta jónelisli tiyisli xızmetin kórsetip atırǵan aydawshılardıń miynet sharayatı arasında qanday ayırmashılıq bar dep oylaysız?
   

Qaysı bir adamǵa, shańaraqqa tiyisli hár qıylı buyımlar hám úy úskene- leri bar. Mısalı, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, mebel, mádeniy-turmıslıq hám xojalıq zatları, televizor, suwıtqısh, muzlatqısh, kir juwıwıw mashinaları hám taǵı basqalar. Kópshilik adamlar kvartira, jay, avtomobil, dúkan, asxana sıyaqlı hár túrli islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw kárxanalarına iyelik etedi. Bul hár túrli úy buyımları hám resurslar-múlk, múlkke iyelik etiwshi múlk iyesi dep ataladı. Múlk iyeleri tek bir adam yaki shańaraq ǵana emes, al, firma, kárxana, jámiyetlik shólkemler yaki mámleket bolıwı múmkin. Mısalı, firmaǵa islep shıǵarıwshı imaratlar, mashina-mexanizmler, ásbap- úskeneler, transport quralları hám basqalar tiyisli bolıwı múmkin. Bir mal- múlkke tolıq iyelik etiw degende, múlk iyesiniń:

— usı mal-múlktiń iyesi dep tán alınıwı; — usı mal-múlkten payda- lanıwı; — usı mal-múlkti basqarıw, yaǵnıy basqa birewge satıwı, almastırıwı yaki sawǵa etiwi túsiniledi.
Joqarıda aytılǵanlar múlktiń belgileri dep te júritiledi.