8 ekonomika bilim tiykarlarí

III bap. Shańaraq-úy xojalıqları

ekonomikası

1. 
   Súwrettegi shańaraqtıń qanday daramatları bolıwı múmkin dep oylaysız?
   
2. 
   Bul shańaraq jaqsı turmıs keshiriw ushın bir ay dawamında qanday qárejetler qılıw kerek.
   
3. 
   Shańaraqtıń hár bir aǵzası tutınıwshı sıpatında óz qálewlerin ayrıqsha ózi tolıq qandıra aladıma? Bunıń ushın oǵan neler jepesligi múmkin?
   
4. 
   Shańaraqqa xojallıq júritiw ushın hár bir aǵzasınıń jeke qárejetlerinen tısqarı jáne qanday ulıwmalıq qárejetler zárúr boladı dep oylaysız?
   

Tutınıwshı — bul túrli tovar hám xızmetlerdı óz jeke yakı shańaraq mútájlikleri ushın satıp alıwshı yakı buyırtpa beriwshi shaxs. Bunda tutı- nıwshı sıpatında ayrıqsha alınǵan puqaradan tısqarı pútin bir shańaraqti hám názerde tutadı. Tutınıwshı sıpatında qaralǵanda ekonomikada shańaraq túsinigi ornına kóbinese úy xojalıǵı túsinigi isletiledi.

Adamnıń belgili bir waqıtta (bir ayda yamasa bir jılda) islep tapqan yaki qolına kirgizgen barlıq materiallıq hám pul túsimleri dáramat dep ataladı. Dáramat tikkeley miynet arqalı yamasa qanday da bir múlk (baylıq) ti qollanıw esabınan alınıwı múmkin. Bul sabaqta dáramattıń tikkeley miynet esabınan alınatuǵın túri haqqında toqtaymız. Is haqı tikkeley miynet esabınan alınatuǵın dáramat bolıp, ol tutınıwshılar dáramatınıń tiykarǵı bólegin quraydı.
Is haqınıń tómendegi túrleri bolıwı múmkin.
— jumısshınıń tayarlaǵan óniminiń muǵdarına yamasa islegen jumısına qarap tólenetuǵın pul muǵdarı — miynetli is haqı.
— jumıwsshınıń islegen waqtı muǵdarına qarap tólenetuǵın pul muǵ- darı — waqıtlı is haqı. Bir ayǵa tolıq belgilengen waqıtlı is qolhaqı — aylıq is haqı.
Mámleket shólkemlerinde islewshiler, tiykarınan aylıq is haqı kórinisin- degi is haqı aladı. Zavod hám fabrikalardıń jumısshılarına kóbinese miynetli is haqı belgilenedi. Oqıtıwshılar, ádette, ótken saatları ushın waqıtlı is haqı aladı. Sonday-aq, geypara kárxana hám shólkemlerde aralas kórinisindegi is haqı belgilenedi, yaǵnıy jumısshılarǵa qatań aylıq is haqı belgilenip, orınlan- ǵan jumıs kólemine baylanıslı túrde qosımsha miynet haqı da belgilenedi.
Shańaraq dáramatları bárqulla pul kórinisinde bola bermeydi. Mısalı, shańaraq óz qıytaq jerinde palız eginlerin jetistirip, ózleri paydalanadı. Bunıń menen olar tikkeley ónim kórinisindegi dáramattı ózlestirip atır.
Qarıydarlar hár ayda kekselik pensiyasın aladı. Stipendiya studentlerge oqıw dawamında, napaqalar bolsa jumıssızlıq, kesellik yaki basqa sebeplerge qaray waqıtsha isley almaytuǵın adamlarǵa, kópbalalı yaki kem támiyinlengen shańaraqlarǵa mámleket hám kárxanalar tárepinen beriletuǵın járdem pul bolıp tabıladı.
Mámleket tárepinen beriletuǵın járdem pulların basqasha sociallıq trans- fertler dep te ataydı.