|
8-BAP. AUDITORLÍQ TEKSERIW WAQTÍNDA BUXGALTERIYA ESABÍ SISTEMASÍN HÁM ISHKI QADAǴALAWÍN ÚYRENIW HÁM DE BAHALAW
8.1. Tekseriletuǵın kárxana (klient) iskerligin úyreniw
Auditorlıq tekseriwdi rejelestiriw tekseriletuǵın kárxana iskerligin tolıq úyreniwden baslanadı. Auditor kárxana iskerligin úyreniwden eki maqsetti gózleydi: a) audit ótkeriwdi ańsatlastırıw hám sıpatın asırıw; b) tekseriletuǵın kárxana ekonomikasın jaqsılawǵa qaratılǵan ámeliy másláhát járdemin kórsetiw.
Bunıń ushın kárxana iskerligine tásir etetuǵın ishki hám de sırtqı faktorlar haqqında maǵlıwmatlardı toplaw zárúr.
Auditor birinshi náwbette itibar beriw kerek bolǵan, kárxana ekonomikasına tásir etetuǵın ishki faktorlarǵa tómendegiler kiredi: múlkshilik forması hám basqarıw strukturası, kárxananıń qanday maqsette shólkemlestirilgenligi, kárxana iskerliginde ámelge asırılatuǵın tiykarǵı operaciyalar, finansı, xızmetkerleri, esap júritiw siyasatı, kárxananıń úshinshi shaxslar menen óz-ara qatnasları.
Sırtqı faktorlarǵa klient iskerlik qılatuǵın tarmaq, mámlekettegi ekonomikalıq jaǵday kiritiledi.
Kárxanalarǵa qarata qollanılatuǵın nızamlar tek múlkshilik formalarına emes, al qararlar qabıllaw processleriniń shólkemlestiriliwi hám ol yaki bul hújjetlerdi imzalaw ushın juwapker shaxslardıń quramına da baylanıslı. Basqarıw procesin biliw tek auditorǵa zárúr bolǵan materiallardı toplaw ushın emes, al onıń esabatınan tiykarǵı paydalanıwshılardı anıqlap, onıń jumıslarındaǵı qáterli jaǵdaylardı durıs bahalawda da oǵan járdem beredi. Auditor múlkshilik forması hám dúzilisin úyreniwi ushın tómendegi maǵlıwmatlardı toplawı zárúr:
Iri múlk iyeleriniń dizimi;
Firmalar hám bólimlerdiń dizimi;
Sıńar kárxanalar, qaram kárxanalar hám investiciya qılınatuǵın basqa obyektler;
Kárxanaǵa basshılıq etiwshi hám orınlaw organları, sonday-aq, ishki audittiń roli hám funkciyaları;
Basqarıwdıń shólkemlestiriw strukturası;
Joqarı lawazımlı shaxslardıń minnetlemeleri hám juwapkershiliklerin shegaralaw;
Basqarıw qararların, sonıń ishinde buxgalteriyalıq esabın shólkemlestiriw hám júritiw tarawındaǵı qararlardı qabıllaw ushın tiykar bolıp xızmet etetuǵın maǵlıwmatlar derekleri;
Administraciyanıń is haqını belgileytuǵın faktorlar;
Kárxananı, onıń buxgalteriyalıq sistemasın, ótkeriletuǵın auditorlıq tekseriwleri hám onıń nátiyjeleri boyınsha administraciyanıń rejeleri hám kútilip atırǵan nátiyjeleri.
Tekseriletuǵın kárxananıń maqsetlerin analizlew, onıń operaciyaların jaqsı túsiniwge imkan berip, tekseriletuǵın esabat haqqında durıs pikir qáliplestiriliwi ushın zárúr. Eger auditor jumısın rejelestiriw waqtında múlk iyeleriniń kárxananı tamamlamaqshı ekenligi anıqlansa, bunda ol kárxana esabatına qarata iskerlik qılıp atırǵan kárxana principin qollamawı haqqında auditorlıq esabatına jazıw kiritiwge tayarlanıwı zárúr. Kárxananıń maqsetlerin anıqlaw ushın tómendegilerdi biliw zárúr: ónimler hám xızmetlerdiń tiykarǵı túrleri; basqa kárxanalar, toparlar menen birlesiwge tiyisli yaki kárxananıń satıp alıw, satıw boyınsha rejeleri; ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq tarawındaǵı iri kárxanalar; rejelestirilgen kapital qoyılmalar; jańa bazarlarǵa shıǵıw rejeleri; maǵlıwmat texnologiyasındaǵı ózgerisler, salıqlardı rejelestiriw strategiyası.
Klienttiń operaciyaları haqqındaǵı maǵlıwmatlar auditorǵa óziniń qáterli jaǵdayların durıs bahalaw, nátiyjeli tekseriw dástúrin dúziw hám onı ótkeriwge ketetuǵın waqıttı tejewde járdem beredi.
Kárxananıń finanslıq strukturasın biliw auditorǵa kárxananıń qarjılarǵa bolǵan talabın hám olardıń keliw dereklerin, kárxananıń haqıyqıy tólem qábiletin anıqlaw hám sonıń menen birge ol keleside óz operaciyaların ámelge asıra alıwın anıqlawda járdem beredi.
Finansqa tiyisli maǵlıwmatlarǵa tómendegiler kiredi: pul qarjılarınıń baǵdarı hám aylanıw tezligi; pul aǵımların basqarıw metodları; investicion siyasat; kredit siyasatı hám tiykarǵı kreditorlar; bankler menen qatnaslar; schyotlar dizimi (ssuda schyotları menen birge); pul qarjıları háreketiniń uluwma aǵımındaǵı valyuta operaciyalarınıń kólemi; valyuta sheklengenligi; basqa qarjılandırıw derekleri; kepillikler hám basqa alınǵan hám berilgen finanslıq támiynatlar.
Tekseriletuǵın kárxananıń esap júritiw siyasatın biliw auditorǵa hár túrli schyotlardı tekseriwdiń nátiyjeli metodların islep shıǵıw imkanın beredi. Esap júritiw siyasatın túsiniw ushın tómendegilerdi kórip shıǵıw zárúr: esap júritiw siyasatın qabıllaw tártibi; esap júritiw siyasatına ózgerisler kiritiw; talap etiliwi múmkin bolǵan, kárxana iskerliginde hám nızamshılıqta júz beriwi kútilip atırǵan ózgerisler; esap júritiw siyasatınıń ámeldegi nızamshılıqqa sáykesligi, esap júritiw siyasatınıń bul tarmaq ushın sáykesligi.
Kárxananıń úshinshi shaxslar menen óz-ara qatnasların kórip shıǵıwda tómendegilerdi analizlew zárúr: kárxana dawası, sonday-aq, oǵan qarsı qozǵatılǵan dawa boyınsha bar hám bolıwı múmkin bolǵan sudlasıwlar; kárxananıń múlkleri hám juwapkershilikleriniń qamsızlandırılǵanı; kárxananıń salıq statusı (salıqlar boyınsha jeńillikler hám t.b.).
Auditor tarmaqta qanday qáterli jaǵdaylar menen soqlıǵısıwı hám bul tarmaqtıń ózine tán mashqalaların sheshiwge jaramlılıǵın, oǵan biytanıs hám ózine tán quramalı máselelerdi sheshiw ushın tiyisli qánigelerdi qamtıw talap etiletuǵınlıǵın biliwi kerek. Bunıń ushın ol bul tarmaqtaǵı básekileslik shárt-sharayatların (tiykarǵı básekileslerdiń dizimin dúziwi kerek); bahalardıń ózgerisin, tarmaqta óndiristiń páseyiwine alıp keletuǵın sharayatlardı úyrenedi.
Auditor maǵlıwmatlardı toplawdı ózine túsinikli metodlar menen ámelge asırıwı kerek.
Kárxana administraciyası hám bas qánigelerden soraw jolı menen tiykarǵı mashqalalardı, atap aytqanda, báseki, salıq máseleleri, kárxananıń finanslıq jaǵdayı, kárxananıń iri operaciyaları, biznestegi, administraciyadaǵı, múlkshilik formalarındaǵı ózgerisler, ishki qadaǵalawdıń shólkemlestiriw strukturası hám metodları, administraciyanıń auditor arnawlı itibar qaratıwın qálegen ózine tán mashqalaların anıqlawı múmkin. Bólimler, óndiris orınları hám skladlarǵa barıp, klienttiń ámelge asıratuǵın operaciyaları, óndiris qurılmaları, tovar-materiallıq bahalıqlardıń bar ekenligi haqqında pikirge iye bolıwı múmkin.
Sonday-aq, kárxana iskerligi haqqındaǵı onıń esabatında (buxgalteriyalıq esabatları hám analitikalıq jazıwlar; direktorlar, basqarıw hám akcionerlik keńesiniń májilis protokolları; ishki auditordıń hám reviziya komissiyasınıń esabatları, lawazım instrukciyaları), sırtqı maǵlıwmat dereklerinde (gazeta-jurnallarda shıqqan baspa materialları, maǵlıwmatlar bazası, analitikalıq baspa materialları, nızamshılıqqa tiyisli hám basqa normativ byulletenler) keltirilgen maǵlıwmatlardı analizlewi kerek.
Auditor alınǵan maǵlıwmatlardı jazıp baradı hám kárxanaǵa tásir etiwshi faktorlar hám de anıqlanǵan unamsız jaǵdaylar bayan etilgen halda bólimlerge bólingen arnawlı jazıw kórinisinde rásmiylestiredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
