|
Ishki qadaǵalaw sisteması – bul buxgalteriya esabı hám esabatınıń durıslıǵın támiynlewge qaratılǵan, hám de kárxana resurslarınan maqsetke muwapıq durıs paydalanıwǵa imkan jaratatuǵın turaqlı, kúndelik jumıslar kompleksi bolıp tabıladı.
Jaqsı shólkemlestirilgen ishki qadaǵalaw sisteması tómendegi elementleri menen xarakterlenedi:
maǵlıwmatlardı toplaw sisteması bar qátelerdi óz waqtında anıqlaydı;
ámeldegi juwapkershilik sisteması hár qanday wazıypanı bastan aqırına shekem jeke ózi ámelge asırıwına jol qoymaydı;
hár qanday operaciyalardı muwapıqlastırıw sisteması bar;
inventarizaciya turaqlı túrde ótkeriledi;
buxgalteriya esabatları hám rejeden shetke shıǵıwlar analizlenedi.
Eger hár kúnlik jumıs ishki qadaǵalaw astında bolsa, dáramatlar kóbeyedi. Kúndelik jumıs isenimli bolsa dáramattı joǵaltıw qáwip-qáteri de páseyedi.
Ishki qadaǵalawdıń dúzilisi hár túrli bolıwı, kárxana iskerligi, onıń kólemi, EEM menen úskenelengenligi, administraciyanıń jeke qadaǵalay alıw imkaniyatları hám kóplep basqa faktorlarǵa baylanıslı.
Auditor ishki qadaǵalaw sistemasın úyreniw hám bahalaw procesin ótkeriw hám de hújjetlestiriwde tómendegi úlgili formalardan paydalanıwı zárúr:
arnawlı islep shıǵılǵan testler;
basshı xızmetkerler hám buxgalteriya xızmetkerleriniń pikirlerin anıqlaw ushın úlgili sorawlar dizimi;
arnawlı blankalar hám tekseriw qaǵazları; bloksxemalar hám grafikler;
kemshilikler dizimi, protokollar yaki aktler.
Ózbekistan Respublikası «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamında ishki qadaǵalawǵa tiyisli qandayda bir arnawlı talaplar joq. Sonıń ushın auditor ishki qadaǵalaw sistemasın bahalawda eki faktorǵa tayanadı:
Ishki qadaǵalawdıń maqseti kárxana administraciyası ushın da, auditor ushın da bir túr – buxgalteriya esabatınıń isenimliligi hám obyektivligin támiynlew;
auditorlıq esabatınıń analizli bóleginde ishki qadaǵalaw jaǵdayın ekspertiza qılıw nátiyjelerin sáwlelendiriw zárúr.
Ishki qadaǵalaw sistemasın bahalawdıń tiykarǵı maqseti auditti rejelestiriw, sonday-aq, auditorlıq ámelleriniń túrlerin, ótkeriw waqtın hám kólemin anıqlaw ushın puqta jaǵday jaratıp, olardı auditorlıq tekseriwiniń dástúrinde sáwlelendiriwden ibarat. Kóz aldımızǵa keltireyik, auditor tárepinen dáslepki auditorlıq tekseriwiniń dástúri tayarlanǵan hám ol aldında turǵan jumıslardıń barısı haqqında belgili pikirge iye. Dáslepki dástúr sıpatında ótken jılǵı auditorlıq tekseriwiniń dástúri alınıp, klient-kárxanadaǵı ishki qadaǵalaw sistemasın dáslepki analizlew hám nátiyjesizlik qáwip-qáterin bahalaw nátiyjelerine muwapıq dúzetiwler kiritiledi.
Auditorlıq tekseriwiniń dástúri finanslıq esabattaǵı maǵlıwmatlardıń isenimliligin tastıyıqlawǵa qaratılǵan ámeller diziminen ibarat. Hár bir auditorlıq ámeliniń túri, ótkeriw waqtı hám kólemi anıqlanıp, ol finanslıq esabattıń bir yaki bir neshe kórsetkishleri menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Auditorlıq ámelleriniń jeti tiykarǵı túri bar: qayta sanaw, gúzetiw, tastıyıqlaw, awızeki soraw, hújjetlerdi tekseriw, nusqa kóshiriw hám analizlew ámelleri. Auditorlıq ámellerin ótkeriw waqtı hár túrlishe bolıwı múmkin: balans dúzgenge shekem yaki dúzilgeninen soń. Orınlanatuǵın ámellerdiń kólemi jumıslar kólemine baylanıslı bolıp, bul ámellerdi isletiw waqtında orınlanıwı múmkin.
Ishki qadaǵalaw sistemasın bahalawdıń náwbettegi maqseti – bul onı jetilistiriw boyınsha konstruktiv usınıslar islep shıǵıw. Auditor ishki qadaǵalaw sistemasın islep shıǵıwda aktiv qatnasıp, óz usınısların klientke usınılatuǵın arnawlı xatta bayan etedi. Auditorlar bul usınıslardı auditorlıq tekseriwiniń elementi sıpatında rásmiy qabıl etip, olardı konsultaciya xızmetleri qatarına kiritpeydi. Berilgen usınıslarǵa ámel qılıw yaki qılmawdı klienttiń ózi sheshedi. Usınıslar bayan etilgen xat audit procesi juwmaqlanǵanınan soń jazıladı.
Xatta ishki qadaǵalaw sistemasınıń mashqalaları menen baylanıslı faktler bayan etilip, auditor bular haqqında klient-kárxana basqarıwın xabardar etiwi kerek. Sebebi, bul mashqalalar ishki qadaǵalaw sistemasınıń quramı hám iskerlik kórsetiwinde sezilerli kemshilikler barlıǵınan derek beredi hám kárxananıń finanslıq maǵlıwmatların dizimge alıw, qayta islew hám finanslıq esabatta uluwmalastırıw múmkinshiligine keri tásir kórsetiwi múmkin. Bunday kemshilikler tómendegilerde kórinedi:
xızmet wazıypalarınıń bólistirilmegenligi;
xojalıq operaciyalarınıń tekserilmewi hám zárúr qadaǵalawdıń ornatılmaǵanlıǵı;
qadaǵalaw ámelleriniń nátiyjesizligi;
qadaǵalawdan qashıw maqsetinde lawazımlı shaxslar tárepinen qadaǵalaw ámelleriniń ataylap buzılıwı;
kárxana administraciyası yaki xızmetkerleriniń ataylap qılǵan qáteleri, máselen, buxgalteriya jazıwların qálbekilestiriw yaki almastırıw.
Xabardar etiw zárúr bolǵan faktler bul ishki qadaǵalaw sistemasınıń sezilerli kemshilikleri boladı. Olar sonıń menen xarakterlenedi, ishki qadaǵalaw sistemasınıń ayırım elementleriniń strukturası yaki iskerlik kórsetiwi, tekseriletuǵın finanslıq esabatlarda úlken qáteler yaki maǵlıwmatlardıń buzıp kórsetiliwi júzege keliwi múmkin hám bul qáteler kárxana xızmetkerleri tárepinen ózleriniń kúndelik wazıypaların orınlaw waqtında anıqlaw itimalın azaytpaydı. Auditor negativ faktlerdi arnawlı izlewi kerek emes, biraq eger olardı anıqlasa, bul haqqında administraciyaǵa jazba yaki awızeki bildiriwi kerek.
«Buxgalteriya esabı haqqında»ǵı nızamnıń (jańa redakciyası) 11, 21-statyalarına muwapıq buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat, sonday-aq, ishki qadaǵalaw sistemasın shólkemlestiriw ushın xojalıq júritiwshi subyekttiń basshısı juwapker bolıp esaplanadı.
Auditor klient ushın nátiyjeli ishki qadaǵalaw sistemasın islep shıǵıwǵa juwapker emes. Bunday sistemanı jaratıw kárxananıń shólkemlestiriw strukturasın, qadaǵalaw ámellerin hám hújjetlestiriwdi islep shıǵıwdı talap etedi. Auditorlıq firması islep shıǵatuǵın qadaǵalaw sisteması bul konsultacion xızmetler bolıp, olardı firma óziniń auditorlıq funkciyalarına kiritpeydi.
Ishki qadaǵalaw sistemasınıń strukturası úsh quramlıq bólekke bólingen:
Do'stlaringiz bilan baham: |
