|
I. Shólkemlestiriw - texnikalıq máseleler.
hújjetlerdiń aylanıs qaǵıydaları hám reje-grafigi;
ishki esabat (quramı, formaları, dáwirliligi, dúziw hám usınıw múddetleri, paydalanıwshılar);
ishki qadaǵalaw sisteması (ishki audit xızmeti, qánige, jeke basshınıń ózi, reviziya komissiyası);
buxgalteriya (yaki finans-esap orayı) haqqındaǵı Nızam hám buxgalteriya yaki finans esap orayı (FEO) xızmetkerleriniń xızmet wazıypalarınıń bólistiriliwi;
inventarizaciya ótkeriw tártibi.
II. Metodikalıq máseleler.
materiallardıń haqıyqıy qárejetiniń normadan shetke shıǵıwın qadaǵalaw usılları;
uluwma óndiris qárejetleri hám basqa tuwrıdan-tuwrı emes qárejetlerdi bólistiriw tártibi;
dáwir qárejetlerin esaptan óshiriw tártibi;
tamamlanbaǵan óndiristi anıqlaw.
III. Salıqqa tiyisli máseleler.
óz aldına esap júritiwdi shólkemlestiriw tártibi (iskerlik túrleri boyınsha, satılǵan tovarlar boyınsha, hár túrli stavkalarda QQS salınatuǵın, QQS salınbaytuǵın hám t.b.);
sociallıq taraw obyektlerin óz aldına esapqa alıwdı shólkemlestiriw (múlkler jeńillik berilgen hám jeńillik berilmegen óndirislerda birge qosıp isletilgen jaǵdaylarda múlk salıǵı boyınsha jeńillikke huqıq alıw ushın).
Esap siyasatı mazmunı jaǵınan tolıq hám durıslıǵın bahalaw ushın auditor esap siyasatına tiyisli párman hújjetlerine tómendegilerdi tiykarlawshı maǵlıwmatlardıń bar ekenligine isenim payda etiwi kerek:
xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen buxgalteriya esabı usılların tańlaw;
buxgalteriya esabı hám esabatına tiyisli normativlik hújjetlerde belgilengen variantlar;
normativlik hújjetlerde keltirilmegen qaǵıydalar bayanı;
nızamshılıqtaǵı qarama-qarsılıqlar hám jetilispegenlikten kelip shıǵatuǵın jaǵdaylar;
xojalıq júritiw ózgeshelikleri, qaysı tarmaqqa qaraslılıq hám basqa shárt-sharayatlardan kelip shıǵatuǵın esap júritiw metodların qollanıw ózgeshelikleri.
Eger xojalıq júritiwshi subyekt buxgalteriya esabınıń ol yaki bul usılların ǵárezsiz islep shıǵatuǵın bolsa, ol jaǵdayda auditor olardıń buxgalteriya esabınan tiyisli normativlik hújjetlerde belgilengen qaǵıyda hám talaplarǵa sáykes keliwin tekseriwi kerek.
Esap siyasatı haqqındaǵı buyrıq mazmunınıń ámeldegi normativlik hújjetlerge muwapıq emesligin test sınawınan ótkeriw jolı menen anıqlaw múmkin. Bunday muwapıq emesliktiń sebeplerinen biri normativlik hújjetlerdiń ózgeriwi menen baylanıslı dúzetiwlerdiń óz waqtında qılınbawı bolıp esaplanadı.
Ayırım jaǵdaylarda muwapıq emeslik buyrıqtıń tekstindegi anıqsızlıqlardan da kelip shıǵadı. Sonlıqtan, kárxananıń tovar (jumıs, xızmet)lar realizaciyasın tán alıw shártlerin tańlawda tańlanǵan usıldı buyrıqta «jiberiliwine qarap» yaki «tóleniwine qarap» degen jazıwlar menen ańlatıw menen shegaralanıp qalınadı. Bunda onıń «salıqqa tartıw maqsetinde» tayınlanıwı túsirip qaldırıladı.
«Esap siyasatı hám finanslıq esabat» atlı №1 BEMSna muwapıq xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen esap siyasatın qáliplestiriw waqtında tańlanǵan buxgalteriya esabınıń usılları tiyisli shólkemlestiriw-párman hújjetleri rásmiylestirilgen jıldan keyingi jıldıń 1-yanvarınan baslap qollanıladı. Esabat jılı dawamında jańadan shólkemlestirilgen xojalıq júritiwshi subyektler buǵan kirmeydi.
Esap siyasatında kórsetilgen buxgalteriya esabın júritiw qaǵıydaları xojalıq júritiwshi subyekttiń barlıq quramlıq bólimlerinde qollanıladı.
№1-BEMS nıń 55-bántine muwapıq jańadan shólkemlestirilgen xojalıq júritiwshi subyektler dúzilgen esap siyasatın birinshi finanslıq esabattı járiyalaǵanǵa shekem, biraq yuridikalıq shaxs huqıqın alǵan kúnnen baslap 90 kúnnen keshikpesten rásmiylestiriwi kerek. Subyekt tárepinen tańlanǵan esap siyasatı yuridikalıq shaxs huqıqın alǵan kúnnen baslap qollanıladı.
Auditor xojalıq júritiwshi subyektte óz aldına ajıralıp shıqqan, ónimlerin ǵárezsiz satatuǵın, óz aldına balansqa hám bankte esap-kitap schyotına iye bólimler bolǵanında, tańlanǵan esap siyasatın izshil qollanıw talaplarına óz aldına itibar qaratıwı kerek. Auditorlıq tekseriwleriniń tájiriybesi sonı kórsetpekte, xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen qabıl etilgen esap siyasatı óz aldına ajıralıp shıqqan quramlıq bólimlerde jıl dawamında barlıq waqıt ta izshil qollanılmaydı.
Esap siyasatı haqqındaǵı maǵlıwmatlar, buxgalteriya esabatına beriletuǵın túsindirmelerdiń áhmiyetli quramlıq bólegi sıpatında auditorlıq tekseriwi obyektlerinen biri bolıp esaplanadı.
Bir tárepten, audit procesinde, tańlanǵan esap júritiw siyasatınıń xojalıq júritiwshi subyekt xarakteristikası hám shárt-sharayatlarına, sonday-aq, ámeldegi qaǵıydalar hám uluwma qabıl etilgen esap júritiw ámellerine sáykes keliwin anıqlaw zárúr. Auditor qollanılıp atırǵan buxgalteriya esabın júritiw qaǵıydaların, olar tiykarında esap procesiniń durıs hám tejemli shólkemlestirilgenligi, xojalıq júritiwshi subyekttiń múlkiy hám finanslıq jaǵdayı haqqında tolıq hám isenimli pikirdi qáliplestiriwge tásiri kóz-qarasınan bahalawı kerek. Bunda esap siyasatın ámelge asırıw qárejetleriniń basqarıw maqsetleri ushın kárxana iskerligi haqqındaǵı zárúr maǵlıwmatlarǵa muwapıqlıǵın bahalaw kerek.
Bunday tekseriw nátiyjeleri pútkilley auditorlıq esabattıń analizli bóleginde óz sáwleleniwin tabıwı hám sır saqlanıwı kerek. Sezilerli dárejedegi muwapıq emeslikler hám olardı saplastırıw boyınsha auditorlıq shólkeminiń usınısları auditorlıq esabatınıń juwmaq bóleginde sáwlelendiriliwi kerek.
Basqa tárepten, auditor buxgalteriya esabatınıń isenimliligi hám onıń kárxanadaǵı haqıyqıy jaǵdayına sáykes keliwi haqqında pikir-oylar bildiriwi zárúr. Esap siyasatı sáwlelendiriliwiniń isenimliligi haqqında auditordıń pikiri kárxana kontragentleri juwmaqları hám is-háreketleriniń negizi bolıp esaplanadı. Buxgalteriya esabatlarınan paydalanıwshılar tek sanlardıń emes, al olarǵa berilgen túsindirmelerdiń de yaǵnıy esap siyasatınıń mazmunın ashıp beretuǵın maǵlıwmatlardıń isenimliligine de isenim payda etiwi kerek. Sebebi olarǵa tiykarlanıp finanslıq esabat qáliplestiriledi. Máselen, Ózbekistan Respublikası Ádillik Ministrligi tárepinen №486-sanı menen dizimge alınǵan №4-«Tovar-materiallıq bahalıqlardı esapqa alıw» atlı BEMS nıń 26 hám 27-bántlerine muwapıq kárxananıń finanslıq esabatında tovar-materiallıq bahalıqlardı esapqa alıwǵa tiyisli maǵlıwmatlar bayan etiliwi kerek.
Qarjılardı tiykarǵı qurallar qatarına kiritiwge tiyisli usınıslardaǵıdan parıq qılatuǵın shegaralardıń belgileniw jaǵdayları bar bolsa, kárxana olardı esap siyasatında kórsetiwi kerek. Arzan baha hám tez eskiretuǵın buyımlar qatarına kiretuǵın múlkler muǵdarı qanshelli kóp bolsa, esabat dáwiri qárejetleriniń summası sonshelli joqarı hám payda az boladı, sáykes túrde tólenetuǵın salıq muǵdarı da kemeyedi.
Auditor joqarıda keltirilgen máselelerdiń qanshelli isenimli hám tolıq ashıp berilgenligin, sonday-aq, iskerlik predmeti talap etetuǵın, dáramat yaki operacion dáramat sıpatında klasslanǵan dáramatlardı tán alıw haqqındaǵı qararlar ne menen túsindiriliwin anıqlawı kerek. Bunda auditor kárxanada esap siyasatın qabıllaw waqtında «iskerlik predmeti» haqqındaǵı máseleni sheshiwde qabıl etilgen faktorlardı (áhmiyetlilik, turaqlılıq hám usıǵan uqsas) itibarǵa aladı.
Solay etip, buxgalteriya esabatınıń isenimliligin tastıyıqlawshı auditorlıq juwmaǵı esap siyasatı haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa da bir túrde tiyisli bolıwı kerek. Buxgalteriya esabatına berilgen túsindirmelerdiń kárxanadaǵı haqıyqattan paydalanılıp atırǵan buxgalteriya esabın júritiw usıllarına muwapıq emesligi anıqlanǵanda auditorlıq esabatınıń juwmaq bóliminde arnawlı túsindirmeler beriliwi zárúr.
Do'stlaringiz bilan baham: |
