8-bap. Auditorlíq tekseriw waqtínda buxgalteriya esabí sistemasín hám ishki qadaǵalawíN Úyreniw hám de bahalaw

8.4. Kárxananıń ishki qadaǵalaw sistemasın úyreniw (bayan etiw)

Auditor ishki qadaǵalaw sistemasınıń isenimliligin hám tekseriw ótkeriwde oǵan tayanıw múmkinligi haqqında tiykarlı qarar qabıl ete alıwı ushın bul sistemanı úyrenedi. Qadaǵalaw sistemasınıń isenimliligi, onıń esap júritiwde belgili bir shaxslar ataylap qılıwı múmkin bolǵan, sonday-aq, tosınnanlı jol qoyılatuǵın qátelerdiń aldın alıw hám anıqlaw múmkinshiliginen ibarat. Eger auditordıń pikirinshe, ishki qadaǵalaw sisteması isenimli bolsa, bunda ol tekseriw obyektlerinen biri boyınsha schyotlar yaki operaciyalardı tekseriwdi tolıq yaki bir bólegin ishki qadaǵalaw sistemasınıń islewin tekseriw nátiyjesi menen almastırıwı múmkin. Eger ishki qadaǵalaw sisteması isenimli hám sezilerli dárejede izden shıqpastan islep atırǵanlıǵı anıqlansa, ol bunday sistemadaǵı buxgalteriyalıq maǵlıwmatlarında da úlken qáteler joq dep shamalawǵa haqılı. Eger ishki qadaǵalaw sisteması nátiyjesiz bolsa, auditor onıń kemshiliklerinen kelip shıǵatuǵın qáterli jaǵdaylardı saplastırıw ushın testler sanı hám onı tańlaw kólemin kóbeytiwi kerek. Ishki qadaǵalaw sistemasın kórip shıǵıwda, auditor aldın-ala, kárxana administraciyasınıń ishki qadaǵalawǵa qatnasın, yaǵnıy kárxana basshısınıń pikirlew ózgesheliklerin, olardıń basshılıq etiw metodın, anıq finanslıq esabatqa qatnasın úyrenedi. Auditor kárxana átirapındaǵı issheńlik ortalıǵın da shette qaldırmawı kerek. Úyreniwdiń bul basqıshında auditor klient penen dúzilgen shártnamadan kelip shıǵatuǵın gúman tuwdırıwshı jaǵdaylardı bahalawda toplaǵan maǵlıwmatlarınan paydalanadı. Biraq, ol eger pútkil audittiń gúman tuwdırıwshı jaǵdayların qolaylı dep bahalaǵan bolsa, sonday-aq, kárxananıń ishki qadaǵalaw sistemasın da isenimli dep bilmewi kerek. Rejelestiriw waqtında ishki qadaǵalaw sisteması iskerliginiń barlıq táreplerin tolıq analizlep shıǵıw kerek. Auditor alınǵan maǵlıwmatlardı birden-bir sistemaǵa keltiriw ushın qısqasha esabat tayarlap, onda tómendegilerdi bayan etedi: kárxananıń iskerlik qılıw tarawı hám principleri; administraciyanıń isenimli esap hám qadaǵalaw sistemasın jaratıwǵa tiyisli minnetlemeleri; administraciyanıń kárxana iskerligin qadaǵalay alıw múmkinshiligi.

Iskerlik tarawın bayan etiwde auditor tiykarǵı dıqqat-itibarın ishki qadaǵalawdıń óz aldına uchastkalarına qaratadı. Hár túrli tarmaqlardaǵı ayırım operaciyalar hám schyotlarǵa qarata qadaǵalawdıń kúsheyttiriliwi basqaları ushın nátiyjesiz bolıwı tolıq belgili. Máselen, sawdada tovar bahalıqların qadaǵalaw, ámelde jeterli dárejede nátiyjeli bolıp, bul waqıtta sanaatta materiallardı qadaǵalaw kassanı qadaǵalawdan nátiyjesiz bolıwı múmkin.
Durıs jolǵa qoyılǵan ishki qadaǵalaw sisteması qáteler júzege keliwin saplastırıp, nátiyjede, nadurıs, paydasız qararlar qabıllaw hám de zıyanlar júzege keliwin imkanı barınsha kemeytedi. Bul kózde tutılmaǵan qátelerge de, ataylap qılınǵanlarına da, tolıq tiyisli. Bunıń ústine ishki qadaǵalaw jaqsı jolǵa qoyılǵanda tosınnanlı qáteler ańsat anıqlanadı, ataylap qılınǵan qáteler bolsa tek puqta oylanǵan turaqlı tekseriw hám juwapkershiliklerdi bólistiriw sisteması járdeminde saplasıtırılıwı múmkin.
Kópshilik qánigelerdiń aytıwınsha, ishki qadaǵalaw sisteması tek kárxanada ishki qadaǵalaw ishki audit xızmeti tárepinen ámelge asırılǵanda ǵana jaqsı nátiyje beredi, jámáátshilik reviziya komissiyasına júklengende bolsa jaman isleydi, basqalar bolsa ishki audit ishki qadaǵalaw sisteması elementlerinen biri dep tastıyıqlaydı.