7-tema. Estetika teoriyası Joba

Kúlkililik (grekshe «komikos» - kewillik, kúlkili) - bul reallıqtıń sociallıq mańızlı qarama-qarsılıqların olarġa estetikalıq ideal poziciyasınan emocional-kritikalıq múnásibet kóz-qarasınan sáwlelendiriwshi estetika kategoriyası.
Kúlkililiktiń mánisi qayshılıqta. Jaġdaydıń kúlkililigi kópshilik halatlarda kelbetsizlik - gózzallıq (Aristotel), páskeshlik - kóterińkilik (I.Kant), biymánilik - parasatlılıq (A. Shopenhauer), jalġan, qıyalıy – túpkilikli áhmiyetli, bekkemhám haqıyqıy (Gegel) hám t.b. kontrastı, qarsı keliwi nátiyjesi sıpatında kórinis tabadı. Bunnan kelip shıġadı, hár qanday kúlkili qayshılıqta eki qarama-qarsı baslama háreket qıladı, birinshisi unamlı kórinedi hám dıqqattı tartadı, lekin haslında unamsız ózgeshelikke aynaladı.
Komediya, qaġıyda sıpatında, kúlkige sebep boladı. Komediyalıq kúlki tereń kritikalıq baslamaġa iye. Biraq kúlki soqır, miyrimsiz kritika, yaġnıy jemiriw kibi háreket qılmaydı. Ol kemshiliklerdi joq qılıwġa, salmaqlı ádalatsızlıqtı joq qılıwġa hám múnásibetlerdiń jańa sistemasın jaratıwġa umtıladı. Usı múnásibet penen K. Marks «kúlip atırıp, insaniyat ótmishinen ajıraladı» dep atap kórsetti.
Turmıs hám iskusstvodaġı kúlkililik tiykarında keń kúlki mádeniyatı qáliplesedi.
Miftiń kulki mádeniyatına xaos-kosmos oppoziciyasında keshetugın aralastırıw, jıljıtıw, ózgertiw, aljastırıw tán bolıp tabıladı. Kúlki mádeniyatı usı qarama-qarsılıqlardı sheshiw usılı bolıp tabıladı.
Antik dáwirde kúlki mádeniyatı xalıq bayramlarında tábiyattıń dóretiwshi kúshleriniń saltanatı sıpatında kórinis tabadı. Mısalı, áyyemgi Greciyada Dioniske sıyınıw, Rimliklerdiń Saturnaliyası.
Orta ásirlerde komediyanıń eń ataqlı formalarınıń biri karnaval edi, bul M.Baxtinniń pikirinshe, rásmiy mádeniyat hám diniy ideologiyanıń antipodı sıpatında júzege shıġadı. Orta ásirlerdegi karnaval saltanatlarında kúlki biykarlawshı hám áyne payıtta ómirdi tastıyıqlawshı kúsh sıpatında tolıq hám haqıyqıy kóriniste júzege shıġadı.
Jańa hám Eng jańa dáwirde kúlki mádeniyatı insannıń mańızlı kúshleriniń jatlastırlıwı menen baylanıslı bolġan tariyxıy deformaciyalarġa dus keledi: ol óziniń ulıwmalıq sociallıq baslamasın joġaltadı. Kúliw mádeniyatı adamnıń egoistlik máplerine xızmet qılıw jolın iyeleydi, bazı halatlardı psixologiyalıq agressiyanın ózine tán quralı sıpatında isleydi. Satira, ironiya, sarkazm,  masqaralaw, qorlaw, ruwxıy suwıqlıq. Kúlki qayshılıqlardan qorġanıw quralına aynaldı. Masqara qılıw hám kózden ġayıp qılıw – usı tárizde jasawdıń zárúr qolaylılıġı támiyinlenedi.
Solay etip, estetika kategoriyaları estetikanıń tiykarġı, eń ulıwmalıq túsinikleri bolıp, olar biliw múmkin bolġan ob`ektler hám qubılıslardıń manızlı táriyiplerin sáwlelendiredi. Olar reallıqtı estetikalıq biliwdiń tiykarġı baskıshları sıpatında kórinis tabadı.
Estetika kategoriyaları dialektikalıq aspektten óz-ara baylanıslı, bir-birin óz-ara belgileydi. Olar tek ġana unamlı estetikalıq ózgesheliklerdi emes, bálkim unamsız ózgesheliklerdi de ashıp beredi hám usınıń menen reallıqtıń qarama-qarsı táreplerin kórsetedi. Sonıń menen birge, estetika kategoriyaları bilip atırġan qubılıslarımızdıń mánis-mazmunın sáwlelendire otırıp, insannıń estetikalıqqa bolġan bahalawshı múnásibetin bildiredi, onıń jámiyet hám shaxstıń mánawiy-ámeliy turmıstaġı áhmiyetin belgileydi.
Estetikalıq tárbiyanıń metodları, quralları, túrleri ham baġdarları
Estetikalıq tárbiya – bul insanda kúndelik turmısta hám iskusstvoda gózzallıqtı qabıllaw, bahalaw, analizlew hám jaratıw qábiletin rawajlandırıw. Bul jerde «gózzallıq» túsinigi shaxstıń kórkem qáliplesiwi kontekstinde «sulıwlıq, sulıw» sózleriniń mazmunı menen birdey emes. Sońġısı – bul kóbirek sırtqı formanıń súwretleniwi, ol konkret tariyxıy dáwirden ġárezli boladı hám ózgeriwi múmkin. «Gózzallıq» bolsa waqıttan ġárezsiz hám óz ishine garmoniya, gumanizm, jetiklik, mánawiyat kibi túsinikler menen taġız baylanıslı.
Estetikalıq tárbiyanıń baslı maqseti - insanda estetikalıq mádeniyattı jetilistiriw bolıp tabıladı. Estetikalıq mádeniyattıń komponentleri: qabıllaw; sezimler; talaplar, talġam; ideallar.
Estetikalıq qabıllaw – bul gózzallıqtı onıń barlıq kórinislerinde: tábiyatta, iskusstvda, shaxslarara qatnasıqlarda kóre biliw qábileti
Estetikalıq sezimler - gózzallıqtı emocional bahalaw
Estetikalıq talaplar - gózzallıqtı ańlaw, analizlew hám jaratıw arqalı estetikalıq sezimlerdi alıw tilegi hám zárúrligi
Estetikalıq talġam – qorshaġan ortalıqtıń kórinislerin onıń estetikalıq idealġa sáykesligi kóz-qarasınan bahalaw hám analizlew kónlikpesi.
Estetikalıq ideallar – tábiyattaġı, insandaġı, iskusstvodaġı gózzallıq haqqında shaxsiy elesletiwler.
Estetikalıq tárbiya wazıypaları: bárkamal insandı tárbiyalaw; insanda gózzallıqtı kóriw hám bahalaw qábiletin rawajlandırıw; gózzallıq idealın qáliplestiriw hám estetikalıq talġamdı islep shıġıw; dóretiwshilik qábiletti rawajlandırıwġa úndew.
Gózzallıqqa tárbiyalaw quralları: súwretlew iskusstvosı (jivopis`, skul`ptura); dramaturgiya (teatr); arxitektura; ádebiyat; televidenie, ĠXQ; hár qıylı janrdaġı muzıka; tábiyat.
Estetikalıq tárbiya metodlarına tómendegiler kiredi: shaxsiy úlgi; sáwbetler; mektep sabaqları hám balalar baqshasındaġı, dógereklerdegi, studiyalardaġı shınıġıwlar; ekskursiyalar; teatrġa, kórgizbelerge, muzeylerge, festivallarġa barıw; mekteptegi hám MSHTMdegi bayramlar hám kesheler
Estetikalıq tárbiya metodlarınıń eń tásirsheńi oqıtıwshınıń, ata-ananıń shaxsiy úlgisi bolıp tabıladı. Onıń tásiri astında keyin ala pútkil kórkem sananıń tiykarın qalaytuġın ideal qáliplesedi. SHaxsıy úlgi óz ishine minez-qulıq, qarım-qatnasıq manerasın, sırqı kórinisti hám morallıq qásiyetlerdi aladı.
Estetikalıq tárbiya – tek ġana pedagoglar hám tárbiyashılardıń wazıypası emes. Bul úzliksiz process bolıp, ol óz baslamaların shańaraqtan aladı, al pedagoglar tárepinen dawam ettiriledi.
SHańaraqtaġı estetikalıq rawajlandırıwdıń mazmunı óz ishine ata-ananıń shaxsıy úlgisin, háyyiw hám qosıqlar aytıwdı, kitaplar oqıw hám ertekler aytıwdı, súwretler salıwdı, sáwbetlesiwlerdi, turmıs estetikasın aladı. SHańaraqtaġı estetikalıq tárbiya kóplegen komponentlerden ibarat: taza kiyingen shańaraq aġzaları, óz-ara húrmet, shınayı emociyalar, óz sezimlerin sóz benen jetkere alıw kónlikpeleri, tártip-intizamnın hám minez-qulıq qaġıydalarınıń bolıwı – mine bular balanıń durıs estetikalıq sanasınıń qurılıw tiykarları.
Muzıkalıq talġamdı tárbiyalaw besik jırların, balalar qosıqların ananıń jeke óziniń hám balası menen birge aytıwınan baslanadı. Iskusstvo shıġarmaların bahalay alıwġa, dóretiwshilikke talpınıstı súwret salıw rawajlandıradı. Qálem, guash`, akvarel`, flomasterler kibi hár qıylı texnikalardı qollanıw balaġa reńlerdi tanıstıradı, forma hám mazmundı kóriw qábiletin rawajlandıradı. Kitap oqıw bolsa balaġa ana tiliniń baylıqların ózlestiriwge, sózlerdi emeociyalardı ańlatıw quralı sıpatında paydalanıwdı úyreniwde kómek beredi. Sáwbetlesiwler bolsa balanıń qorshaġan ortalıqtı biliw procesinde júzege keletuġın sorawlarına juwap beriw ushın zárúr. Olar gózzallıqtı kelbetsizlikten, xaostı garmoniyadan, kóterińkilikti páskeshlikten ajıratıwġa úyretedi.
Turmıs estetikası balalar xanasınıń dizaynin, turaq jaydıń ulıwmalıq bezetiliwin óz ishine aladı. Bulardıń barlıġı erte balalıqtan balalarda gózzallıqtı túsiniwdiń ishki sezimlerin qáliplestiredi hám keyin ala ol estetikalıq sanada óz ańlatpasın tabadı.
Ullı pedagog K.D.Ushinskiy hár bir mektep pániniń estetikalıq elementlerdi óz ishine alatuġının atap kórsetken. Degen menen ana tili, muzıka, súwret sabaqları oqıwshılardıń estetikalıq tárbiyasında úlken tásir kúshine iye. Ana tili hám ádebiyatı sabaqlarında oqıwshılar til ġáziyneleri menen tanısadı, watandarlıq hám jáhán klassikalıq ádebiyatı shıġarmaları menen tanısadı, olardı bahalawġa, analizlewge úyrenedi.
Muzıka hám qosıq sabaqları balalardıń dawısın hám muzıkalıq esitiw qábiletin rawajlandıradı, hár qanday muzıkalıq shıġarmanı estetikalıq kóz-qarastan durıs bahalawġa úyretedi.
Súwret sabaqları kórkem talġamnıń qáliplesiwine kómeklesedi. Dún`ya jivopisi, skul`turası dúrdanaların úyreniw bolsa balalarda gózzallıqtı onıń hár qıylı ańlatılıwlarında kóriw qábiletin qáliplestiredi.
Bunnan tısqarı mektep kitapxanasında ótkeriletuġın ilajlar (kórgizbeler, tematikalıq kesheler, ushırasıwlar, viktorinalar, kórik-tańlawlar hám t.b.) balalardı ádebiyat penen jaqınnan tanıstıradı hám qábiletlerin rawajlandıradı.
Ashıq sabaqlar, tárbiya saatları, erkin sabaqlar – bulardıń barlıġı shańaraqta baslanġan estetikalıq tárbiyanı dawam ettiriw hám bayıtıwdın hár qıylı formaları bolıp tabıladı.
Estetikalıq tárbiya metodları balanıń jasına qarap túrlishe boladı. Mektepke shekemgi tálim mákemelerinde tiykarġı pricipler estetikalıq ortalıqtı jaratıw, kórkem háweskerlik, tárbiyashı menen birge shuġıllanıwġa qurılġan.
Kishi jastaġı mektep oqıwshıları menen estetikalıq tárbiya jumısların alıp barıwdıń tiykarġı metodları: mektep sabaqları, klass saatları, tematikalıq kesheler, parke, muzeylerge sayahatlar, súwret, qosıq jarısları, dóretiwshilik úy tapsırmaları.
Óspirim balalar menen estetikalıq tárbiya hár qanday okıtıwshı ushın eń quramalı bolıp tabıladı, óytkeni bul waqıtqa kelip olardıń tiykarġı idealları hám ólshemleri qáliplesken boladı. Bul jastaġı balalar menen islesiw metodları: ashıq sabaqlar, sáwbetlesiwler, diskussiyalar, klass saatı, súwretlew óneri muzeyine ekskursiya, teatrlarġa, filarmoniyalarġa barıw, balalardı dógereklerge (jivopis`, sahna óneri, xoreografiya hám t.b.) tartıw, eń jaqsı esse, ádebiy oqıw, shıġarmalar tańlawları.
Solay etip, estetikalıq tárbiya bir mártebelik ilaj emes. Ol shańaraqta bala tuwılġanınan baslanıp, mektepke shekemgi tálim mákemesinde, mektepte, joqarı okıw orınlarında dawam ettiriliwi hám insanġa pútkil ómiri dawamında ózin-ózi jetilistiriw formasında joldas bolıwı kerek.
Pedagoglar basshılıq etetuġın oqıwshılardın oġada hár kıylı estetikalıq iskerliginde kórkem-estetikalıq qurallar hám baġdarlardıń kompleksi qollanıladı. Olardıń eń tiykarġıları: biliw, miynet, oyın, qarım-qatnas, tábiyat, iskusstvo, ádebiyat, kúndelikli turmıs shárayatları.
Adamnıń estetikalıq talġamı hám onıń wazıypaları. Estetikalıq talġam – bul gózzallıqtı seziniwden alınatuġın qanaatlanıw hám quwanısh penen baylanıslı ishki sezim. Onıń bar bolıwı adamnıń ontologiyalıq statusın sáwlelendiriwshi onıń estetikalıq sanasınıń eń baslı sıpatlamalarınıń biri. Ontologiyalıq statusı bálent adamlarda júdá jaqsı talġam bolıwı kerek hám kerisinshe.
Estetikalıq talġam aqıl menen bir qatarda adamnıń biliw qábileti sıpatında kórinis tabadı. Eger aqıl intellektual túrde haqıyqattı kóriwge umtılsa, intuiciya mánawiy jollar menen qayırlılıqlarġa umtılsa, onda talġam adamnıń gózzallıqqa bolġan ishki sanasız-impul`sivli baġdarlanġanlıġında tamır atadı.
Talġam arqalı biliwdiń aqıl arqalı biliwden qanday parqı bar? Talġam aqıldıń analitikalıq imkaniyatlarına qarama-qarsı túrde sintezlewshi ulıwmalastırıwshı qábiletke iye. Talġam zatlardıń. qubılıslardıń mánis-mazmunına tiyisli bolġan barlıq nárseni birden qabıllasa, aqıl bunı izshil, basqıshpa-basqısh ámelge asıradı. Talġam – bul estetikalıq dedukciya, aqıl – gnoseologiyalıq indukciya.
Talġam udayına aqıl menen óz-ara baylanıslı. Olar ortasında analogiya ótkeriw múmkin. Aqıldıń hárekette bilgen nárselerin talġam birden qaqshıp aladı, akıl bóleklerde úyrenip bilgen nárselerdi talġam birpútinlikte bahalaydı. Sonıń ushın da talġam qanshelli jaqsı rawajlanġan bolsa, adamdı jetiklikke jaqınlastıratuġın hár qanday iskerlik maqsetke muwapıġıraq boladı.
Estetikalıq baha ilimiy teoriyanıń haqıyqıylıġınıń hám moralıq doktrinalardıń gumanizminiń baslı ólshemleriniń biri bolıp tabıladı. Eger teoriya kelbetsiz bolsa, demek ol – qáte, eger moral` gózzal bolmasa, demek ol-adamgershilikke qayshı. Sonıń ushın da kóplegen filosoflar qatarında I.Kanttıń pikirinshe, eger talġam aqıl menen konfliktke kelse, onda talġamdı abzal bilip, aqıldı pisent etpew kerek (Kant. Sobr.soch. v 6-ti t. T.5.-M.: 1963. – s.337).
Estetikalıq talġam óziniń muġdarlıq hám saplıq xarakteristikalarına iye. Estetikalıq talġamnıń rawajlanġanlıġı yaki rawajlanbaġanlıġı – bul onıń muġdarlıq xarakteristikası. Estetikalıq talġamnıń jaqsı yaki maman ekenligi – bul onıń sapalıq xarakteristikası.
Rawajlanbaġan talġam belgili bir shegaralarda jaqsı, buzılmaġan bolıwı, biraq oġan potencial tiyisli bolġan ótkirlikke, ziyreklikke iye bolmawı múmkin. Solay etip adamnıń estetikalıq talġamınıń muġdarlıq bahaları ómiri dawamında anaw yaki mınaw tárepke qaray ózgeriwi múmkin.
Adamnıń estetikalıq talġamınıń sapalıq bahası bolsa tolıġı menen adamnıń oġan tábiyattan yaki berilgen, yaki ulıwma berilmegen qábiletlerinen ġárezli boladı. Tábiyattan berilgne jaqsı yamasa jaman talġamdı waqıttıń ótiwi menen ózgertip bolmaydı, onı yaki shegine shekem rawajlandırıw múmkin, yaki náwshelik halatında qadlırıw múmkin.
Estetikalıq talġamnıń deregi garmoniya ekenligi derlik hesh kimde gúman tuwdırmaydı. Biraq garmoniyanıń óziniń deregi tuwralı másele filosoflar ortasında kóplep tartıslardı keltirip shıġarġan. Quday xristianlıq oyshıllarınıń pikirinshe, garmoniya, uyġınlıq deregi bolıp tabıladı. Russonıń pikirinshe, garmoniya, uyġınlıq deregi tábiyat esaplanadı. YUm hám onıń pikirlesleri garmoniya insan psixikasınıń sanasızlıq tarawına tiyisli bolıp, ol jerde arxetipler túrinde orın aladı. Geypara filosoflar bolsa garmoniya sociallıq tuyġı, sonlıqtan estetikalıq talġam jámiyetlik qatnasıqlar menen shártlengen dep esaplaġan. Bunday pikirge, mısalı, Smit, marksistler kelgen.
Solay etip, estetikalıq talġam – insan sanasınıń ontologiyalıq-antropologiyalıq sıpatlaması bolıp, onıń ushın sanasız bolġan dún`yanıń predmetleri hám qubılısların olardıń gózzallıġı yaki kelbetsizligi, yamasa estetikalıq qunlılıġı kóz-qarasınan bahalay alıw qábiletinde kórinis tabatuġın estetikalıq jetikligin kórsetedi.
Bizler udayına bolmıstıń anaw yaki mınaw fenomenin eń dáslep estetikalıq bahalaymız. Mısalı, qanday da bir siyasatshınıń keskin-kelbetin yaki minez-qulıq maneraların ishley intuitiv jaqtırmawımız keyin ala bizlerdi onıń siyasiy poziciyaların da qabıllamawımızġa alıp keliwi múmkin.
Búgingi kúnde adam ózine jetip keletuġın hár qanday informaciya menen birgelikte oġada kóplegen mádeniyat ónimlerin de estetikalıq kóz-qarastan bahalawı kerek boladı, ásirese iskusstvo hám ádebiyat shıġarmaların. Bir tárepten, estetikalıq informaciyanın reń-báreńligi, onıń kóbinese pás dárejede bolıwı bul informaciyanı tutınıwshılardıń estetikalıq talapshań bolmawınıń, estetikalıq bahalaw qábiletleriniń pásliginiń sebebi ham aqıbeti bolıp tabıladı. Ekinshi tárepten, estetikalıq informaciyanıń tómen sapaġa iye bolıwı mádeniyattıń sapalıq jaqtan jańa bolġan kubılıslarına tosqınlıq jaratatugın estetikalık konservatizmge alıp keliwi múmkin. Jańa nárselerdiń kópshiliginiń sapasız bolatuġınlıġına úyrenip ketip, biz ádetiy qádiriyatlar sistemasına sıymaġan barlıq nárseni qarsılıq penen kútip alamız. Bul ekewi de mádeniy processlerge unamsız tásir jasaytuġın faktorlar, sebebi bir tárepten sapasız estetikalıq qálbekiliklerge alıp kelse, ekinshi tárepten mádeniyattıń rawajlanıwına tosqınlıq jasaydı. Sonlıqtan búgingi kúnde adamnıń estetikalıq talġamın rawajlandırıw aktual máselelerden bolıp qalmaqta.
Estetikalıq talġam – bul adamnıń keń qamrawlı estetikalıq bahalawġa qábiletliligi. Estetikalıq talġam atanıwı ushın estetikalıq bahaġa qábiletlilik ózinde racional, emocional, intuitiv komponentlerge iye bolıwı hám adamnıń minez-qulqına, ómirge múnásibetine tásir jasawı kerek. YAġnıy bul onıń ómirge degen ádep-ikramlılıq hám huqıqıy múnásibetiniń tiykarında jatatuġın hám aqırġı esapta shaxstı anıqlap beretuġın shaxstıń qanday da bir integrativ xarakteristikası bolıp tabıladı.
Bir waqıttıń ózinde estetikalıqtıń ob`ektiv hám sub`ektiv ólshemi bola otırıp, estetikalıq talġam estetikalıq ob`ekttiń shaxsıy bahasın házirgi waqıtta ulıwmalıq tán alınġan baha menen uyġınlastıra alıw qábiletin ańlatadı. Hesh qanday dálillewler hám túsindiriwler adamdı ózine unamaytuġın nárseni gózzal dep tán alıwġa májbúrley almaydı. Soġan qaramastan, talġamnıń tábiyatınıń ózinde bir adam ushın gózzal bolġan nárse basqalar ushın da gózzal bolıwı kerek degen itiqat orın alġan. Bul estetikalıq talġamnıń qarama-qarsılıqlı tábiyatın súwretleydi. Estetikalıq talġamnıń tábiyatınıń qarama-qarsılıġın, I.Kanttıń pikirinshe, sheshiw múmkin emes. M.S.Kagan estetikalıq talġamdı insannıń belsendiligin baġdarlap otıratuġın ózine tán «mádeniyat instrumenti», specifikalıq mánawiy «mexanizm» dep ataġan. Onıń kóz-qarasında, talġam tuwılġannan berilmeydi, al erisiletuġın, iyelenetuġın mánawiy kúsh, ol adamnıń mádeniyatqa ashna bolıw procesinde qáliplesedi. Estetikalıq tańlawġa qábiletlilik – bul dóretiwshilik qábilet.
Reklamanıń estetikalıq aspektleri. Reklama – bul eki xarakterge iye bolġan professionallıq iskerlik: 1) utilitar, ámeliy, kórkemlikten tısqarı, 2) kórkemlik, yaġnıy estetikalıq. Ol bazar ekonomikasınıń sawda-satıq tarawındaġı informaciyalıq aġım bolıp tabıladı. Reklama kompleksli túrde tovarlardı jıljıtıw funkciyasın atqaratuġın integraciyalanġan marketing kommunikaciyaları quramına kiredi; olardıń sheńberinde reklama tovarġa dıqqattı tartıwı, maqsetli auditoriya kóz-qarasında onın unamlı imidjin (obrazın) qáliplestiriwi hám usı arqalı tutınıwshını onı satıp alıwġa úndewi kerek. Bir tárepten ol informativ hám mobilizaciyalawshı (bul onıń bolmıslıq belgileri), ekinshi tárepten estetikalı (kásiplik hámjámiyettiń tiykarġı talaplarınıń biri hám aqırġı reklamalıq ónimniń «jaramlılıġı» ólshemi) bolıwı kerek. Reklama - bul kommunikativ tiptegi kommerciyalıq óner. Reklamanıń mánis-mazmunı marketinglik wazıypalar menen shártlengen. Reklama tuwralı ilim advertologiya dep ataladı hám ol reklama hám reklama qılıw usılların úyrenedi.
Iskusstvo hám reklamanıń funkcional táreplerin salıstıramız. Iskusstvo adamnın mánawiy dún`yasına baġdarlanġan, al reklama - materiallıq, zatlıq; iskusstvoda − estetikalıq dominanta, al reklamada – utilitarlıq. Iskusstvonıń maqseti ayrıqsha, estetikalıq qanaatlanıw beriw al reklamalıq kommunikaciyanıń maqseti – recipienttiń konkret tutınıwshılıq reakciyasın qáliplestiriw (tovardı tańlaw hám satıp alıw).
Advertologiya reklamanıń tórt tiykarġı funkciyasın kórsetedi – 1) marketing, 2) kommunikaciya, 3) ekonomikalıq, 4) sociallıq. Izertlewshiler G.A. Vasil`ev hám V.A. Polyakov reklamanınń funkciyaların olardıń bazar iskerligi menen baylanısqanlıġı yaki baylanıspaġanlıġına qarap eki toparġa bóledi: 1) reklamanıń bazar iskerligi menen baylanıslı funkciyaları: marketing, ekonomikalıq, báseke, qadaġalawshılıq, 2) reklamanıń bazar iskerligi menen baylanıslı bolmaġan funkciyaları: informaciyalıq, tálimiy, sociallıq, mádeniy-estetikalıq. Reklama specifikalıq sociallıq institut sıpatında, sawda-satıq iskerligi tarawındaġı professional kommunikaciya fenomeni bola otırıp, ekonomikalıq, psixologiyalıq, estetikalıq, vervallıq tarawlarġa umtıladı. Pragmatikalıq funkciya reklamalıq shıġarmanı «sap iskusstvo» tarawınan jıraqlastıradı. Reklama, xabarlawshı kommunikaciya sıpatında anıqlanar eken, ol estetikalıq kommunikaciya sıpatında da analizlene aladı.
Estetikalıq iskerlik - bul insannıń estetikalıq talap penen determinaciyalanġan hár qanday ulıwmainsanıy áhmiyetke iye iskerligi. Adamnıń estetikalıq iskerliginiń eń joqarı forması - kórkem iskerlik. Biraq estetikalıq iskerlikke dún`yanı kórkem ózlestiriwden tısqarı keshetuġın processler de kirgiziledi, mısalı. miynet, kúndelikli turmıs, mádeniyat tarawı. Sociallıq informaciyanıń estetikalıq iskerlik penen shártlengen bólegi – bul estetikalıq informaciya. Reklama estetikalıq informaciyanıń deregi, tasıwshısı, reklamalıq shıġarma estetikalık ob`ekt bola aladı.
Reklama erkin bazardıń tuwındısı, ol satıwshı hám qarıydardıń qarım-qatnasıġı barısında qanday da bir ónimdi oġan uqsaġan massa ishinen ajıratıp alıp, onıń ónim sıpatındaġı unamlı obrazı (imidji) yaki sawda usınısı arqalı satıw zárúrliginen kelip shıqtı. Reklamanıń tiykarġı wazıypası recipiente óndiriwshi ushın zárúr bolġan informaciyanı ózlestiriw, tutınıwshılıq minez-qulqı motivaciyalanıwı qatar keshetuġın múmkin bolġanınsha uzaq dawam etetuġın emociyalardı payda etiw.
XX ásirdiń 70-jıllarında Germaniyada konstanc mektebi teoretikleri estetikanıń jańa baġdarı bolġan qabıllaw estetikası yamasa funkcionallıq, receptiv estetika baġdarın islep shıqtı. Ol recipienttiń hám kórkem shıġarmanıń (ol reklama bolıwı múmkin) dialogına tiykarlanadı. Estetikalıq keshirmelerdiń tiykarında real ob`ekttiń hám onıń recipiente ol jasaytuġın jámiyettiń mádeniyatında orın alġan kórkem talġamnıń negizinde qáliplesetuġın ideal obrazınıń qatnasın anıqlaw jatadı.
Ámeliy estetika túsinigi Baumgarten tárepinen óz aldına pán sıpatında 1735-jılı kirgizilgen edi. Ol estetikanı teoriyalıq, ámeliy hám qollanbalı dep bólgen edi. A.P.Valickayanıń anıqlaması boyınsha, ámeliy estetika – bul insan iskerliginiń garmoniyalıq predmetlik ortalıġın qáliplestiriwge baġdarlanġan specifikalıq bilim tarawı, al qollanbalı estetika - mádeniy fenomenlerdi ańlawdıń bir pútinligin támiyinlewshi estetikalıq metodlar hám jantasıwlardıń kompleksi bolıp tabıladı. Teoriyalıq-informaciyalıq estetika, receptiv estetika hám ámeliy estetika kóz-qarasınan reklama dóretiwshilik iskerliktiń óz aldına túri dep esaplanadı hám onı úyreniw eki baġdarda ámelge asırıladı: 1) reklamanı estetika teoriyası poziciyasınan úyreniw; 2) kommerciyalıq reklamanın estetikalıq ózgesheliklerin úyreniw.
Zamanagóy dún`yada ġalaba mádeniyattıń hám onıń bir bólegi sıpatında reklamanıń aktuallasıwı júz bermekte . Reklama biznesi estetikalıq qanaatlanıw alıw múmkin bolġan aqırġı ónimdi islep shıgıwġa baġdarlana basladı.
Reklama ġalaba mádeniyattıń tómendegi qásiyetlerine iye:
- tiykarınan ġalaba kommunikaciya quralları arqalı tarqatıladı;
- orta dármiyan tutınıwshınıń talġamına baġdarlanġanlıq;
- kewilasharlıq;
- stereotiplik;
- rellıqtı triviallastırıwġa umtılıs.
Reklamalıq xabarlardıń tásirsheńligi tórt faktor menen anıqlanadı: adresattıń qádiriyatlar sisteması; adresattıń minez-qulıq stereotipleri; adresat-adresantlıq turmıslıq scenariyler; estetikalıq stereotipler.
Reklamanıń óziniń funkciyaları da ózgerdi, endilikte ol tek ġana individtiń ekonomikalık minez-qulqın qáliplestirip qoymastan, al recipienttiń sezimlik qabıllawına tásir ete otırıp qádiriyatlıq mazmunlardı aktuallastıradı, brendtiń belgili bir «emocional territoriyanı» iyelewin bekkemleydi.
Reklama hám iskusstvo ortasında tómendegi kesilisiw noqatları bar:
- insan tájiriybesiniń emocional tarawına múrájaat etiw;
- sezimlik obrazlar arqalı tásir jasaw;
- emociallıq talaplardı qánaatlandırıw.
Sezimlik, estetikalıq tárepi arqalı reklama sociallıq kontektke ġana iye iskerlik sıpatında qabıl qılınıwdan toqtamaqta. Endilikte ol zamanagóy kórkem mádeniyat fenomeni sıpatında kórinis tawıp, barġan sayın jańa ġalaba iskusstvo túri statusına iye bolmaqta hám ózinde kino, teatr, jivopis`, ádebiyat, fotografiya, muzıka kibi basqa iskusstvo túrlerinin ańlatıw quralların sintezlemekte.
Dizaynnıń estetikalıq funkciyaları. Ulıwmalıq tán alınġan anıqlamaġa kóre dizayn (angl. design – joybarlaw, sızıw, oylaw, sonday-aq joybar, joba, súwret) predmetlik dún`yanı joybarlastırıw menen baylanıslı iskerliktiń jańa túrin ańlatıwshı termin. Dizayn XX ásirdiń basında predmetli ortalıqtıń vizual hám funkcional qásiyetleriniń stixiyalı qáliplesiwine reakciya sıpatında payda boldı. Dizayn predmetli ortalıqtı zamanagóy jámiyettiń quramalı háreket etiwine sáykes keletuġınday etip racional qurıwdıń úlgilerin islep shıġadı. Geyde dizayn degende onıń tek bir tarawın – sanaat buyımlarınıń estetikalıq ózgesheliklerin islep shıġıw túsiniledi. Biraq dizayn bir qansha keńirek sociallıq-texnikalıq mashqalalardı sheshedi, yaġnıy predmetlik ortalıqta óndiris hám tutınıwdıń háreket etiwin, adamlardıń jasawın.
Dizayn joybarlastırıwdıń basqa barlıq dástúriy túrlerine qatnasta ayrıqsha orındı iyeleydi hám konkret adamlar hám pútkil jámiyettiń turmısına jańa predmetlerdi engiziw menen baylanıslı mashqalalardı sheshedi. Dizaynerlik iskerlikti ańlatıw ushın «kórkem konstrukciyalaw» ibarası da qollanıladı. Dizayn tarawındaġı qánigeni xudojnik-konstruktor dep ataymız. Ol kórkem ideyası hám ámelge asırılıwı kóz-qarasınan principial jańa bolġan buyımlardı jaratıw menen shuġıllanadı, bunda ol buyımlardıń tutınıwshılıq qásiyetlerin jańalaydı hám uyġın jáne komfort predmetli-keńisliklik ortalıq jaratadı.
Dizaynniń zárúrligin anıqlaw ushın onıń úsh funkciyası menen tanısamız: estetikalıq, racionallastırıwshı hám belgilik.
Dizaynniń sociomádeniy funkciyaları
Estetikalıq funkciya. Onıń tiykarında adam hám anaw yaki mınaw ob`ekt ortasındaġı múnásibet jatadı. Bul predmetlik dún`yanıń estetikalıq qásiyetiniń oġan ob`ektiv tiyisli bolmastan, usı múnásibetlerden kelip shıġatuġınlıġın ańlatadı. Olar adamnıń dún`ya menen múnásibetlerindegi keshiriletuġın manawiy uyġınlıq hám erkinlik halatı menen baylanıslı. Dizaynniń estetikalık funkciyası specifikalıq mádeniy-tariyxıy shárayatlarda ayrıqsha usıllar hám qurallar járdeminde ámelge asırıladı. Ámeliy zárúrliklerin qanaatlandırıw menen birge adamġa onıń uyġınlıqqa hám gózzallıqqa, dún`yanı estetikalıq ózlestiriw hám seziniwge bolġan talapların da qanaatlandırıw zárúr. Dizayn tábiyiy ortalıqtı uyġınlastırıwġa bolġan aldın kórilmegen masshtabqa, reń-báreńlikke hám belsendilikke iye bolġan talapqa juwap sıpatında payda boldı. Dizayn sulıwlıqtı jaratadı.
Dizaynniń estetikalıq funkciyasına mısal etip óz úyin yamasa jumıs ornın bezetiwdi keltire alamız.
Estetika kóz-qarasınan buyımdı islep shıġıwda qaysı momentti jiberip almaw áhmiyetli: 1. Usı buyım ushın basqalardan vizual parıqlanıw qanshelli áhmiyetli? 2. Buyım ushın imidj hám moda kóz-qarasınan óziniń mańızlılıġın atap kórsetiw qanshelli áhmiyetli.
Racionallastırıwshı funkciya. Dizayn organikalıq túrde sezimlik hám racionallıqtı, ańlatpalılıq hám maqsetke muwapıqlıqtı birlestiredi. Maksimal nátiyjege erisiw ushın tómendegilerdi biliw kerek: zatta ne, qalay hám ne ushın orınalasqanılıgın, onıń iyesi kim ekenligin, onıń mánisi hámwazıypası neden ibarat ekenligin. G.Zemper dizaynniń «maqsetke muwapıqlıġı», zattıń qanday maqsetke arnalġanlıġın, onıń áhmiyetli xarakteristikasın, onıń mánis-mazmunın biliw kerekligin aytıp ótedi. Dizaynerlik iskerliktiń maqsetleri: 1) buyırtpashınıń maqseti (dıqqattı tartıw, satılıwdıń ósiwi, modaġa sáykeslik hám t.b.); 2) usı konkret zattıń maqseti, onıń wazıypası, bul onıń barlıq ózgesheligi hám qásiyetlerin júzege shıġarıw ushın, solay eken tutıwshı ushın áhmiyetli. Dizaynnıń acionallastırıwshı funkciyası zattıń formasın onıń maqsetine adekvat sáykeslikke alıp keliwshi dizaynerdiń jumısın sıpatlaydı -
Belgilik funkciya. Dizayner sezimlik-qabıllanıwshı zatlardı jaratadı. Olar minnetli túrde ámeliyat procesinde insanġa tásir jasaydı hám olar menen kontakt basqa predmetlerge yaki zatlarġa siltese, belgiler sıpatında júzege shıġadı. Dizayner tayarlaġan formanıń talapqa iye bolıwı, zattıń mánili bolıwı hám belgili bir mániske siltewi dizaynnıń belgilik funkciyasın kórsetedi. Ol jaratıwshınıń anaw yaki mınaw xarakteristikaları (jeke stil`, modadaġı yaki baıroylı at, firmaġa tiyislilik hám t.b.) yaki tutınıwshınıńindiviudallıq, sociallıq toparġa tiyislilik, status h.t.b.) menen baylanıslı boladı. Zat óziniń funkcional hám ańlatpalı mánisin joġaltpaġan halda adamnıń wákiline aynaladı. Mısalı logotip, brend firmalıq stil`diń bir bólegi bolıp tabıladı hám biri mániske iye hám belgili bir mániske silteydi.
Búgingi kúnde oġada kóplegen brendlerdiń ónimleri adamnın jámiyettegi abıroyın hám onıń joqarı estetikalıq talġamın ańlatatuġın nárselerge aylanıp qalġan, mısalı Waterman ruchkaları, Zippo zajigalkaları hám t.b. Bunday brend ónimler óz sapası, dizayni menen óndiriwshilerdiń abıroyın belgilep beriw menen birge óz elleriniń maqtanıshı bolmaqta, uzaq jıllar dawamında óndiristen túsip qalmay, kóplep tiraj benen shıġarılmaqta. Bunday buyımlar tutınıwshılar sanasında sapa hám isenimlilik úlgisi sıpatında qabıllanadı. Auditoriya, ádette, ayqım mániske, ózgesheliklerge hám sapaġa iye bolġan simvollar hám mádeniy obrazlarġa emocial tárepten kúshlirek reakciya qıladı. Belgilik mazmunnıń keri mısalın klassikalıq hám abıroylı formalardan kelip shıqqan ġalaba mádeniyattın hár qanday úlgisi beredi. Arzan hám onsha jaqsı bolmaġan materiallardan islengen bul buyımlar óz iyeleriniń anaw yaki mınaw sociallıq toparġa tiyisliligi tuwralı illyuziyalardı keltirip shıġarıwı múmkin. Solay etip, sociallıq mánisler menen «jámiyetlik oynaw» shárayatlarında dizayn usı mánislerdi qáliplestiriw yamasa olardı tastıyıqlaw forması bolıw funkciyasın atqaradı. Joqarıda aytılġanlardan kelip shıġıp, dizaynniń eń baslı, onıń specifikasın hám mánis-mazmunın tolıġıraq ashıp beretuġın funkciyasın kórsetiwimiz múmkin – bul iri sanaat óndirisi shárayatlarında adamnıń turmısın uyġınlastıratuġın estetikalıq-ańlatpalı predmetlik formalardı jaratıw.
Dizaynniń wazıypaları kún sayın quramalaspaqta. Búgingi kúnde ol arxitektura hám dekorativ iskusstvo menen birgelikte predmetli-keńislikli ortalıqtı qáliplestiriwde jetekshi rol`ge dawa qılmaqta. bunday óz-ara tıġız baylanıslarda olar bazıda qosılıp ta ketedi, bir-biriniń túrlerine aynaladı. Eger avtomobil`di, temir jol vagonın hám mobil` jasaw yacheykasın salıstıratuġın bolsaq, onda dizayn qay jerde tamamlanıp, arxitektura qay jerde baslanatuġının aytıw múshkil boladı. Dizaynniń áhmiyetli belgileri sıpatında túsindiriletuġın standartlastırıw hám tirajlastırıw barġan sayın kóbirek arxitekturaġa, hátteki ázel-ázelden dekorativ iskusstvo shuġıllanıp kelgen predmetlerge de kirip barmaqta. Bizlerdiń hár birimiz ómirimizdiń túrli payıtlarında dizaynerli kiskerlik penen shuġıllanamız. Dizaynerlik oylaw principleri bizlerdiń hár birimizge tán. Bul jaqsı talġamnıń tán alınġan tiykarı. Hár bir mádeniyatlı adam zatlar, buyımlar dún`yasında baġdarlana alıwı kerek, sonda ġana óziniń jasaw ortalıġın sawatlı tańlay aladı, óz talġamına muwapıq keletugın mikroklimattı, óz úyin jarata aladı. Biz ortalıqtı qáliplestiremiz. Ortalıq, óz gezeginde, bizlerdi qáliplestiredi. «Dizayn – bul dún`yanı jaqsı tárepke ózgertiw quralı» dep aytıwımız múmkin.
Xalıq-ámeliy iskusstvosı. Dekorativ-ámeliy iskusstvo (lat. deco «bezeymen») - súwretlew óneriniń keń bólimi bolıp, dóretiwshilik iskerliktiń hár qıylı tarawların qamtıp aladı, utilitar hám kórkem funkciyalarġa iye kórkem buyımlardı jaratıwġa baġdarlanadı. Jıynaqlawshı termin shártli ráwishte iskusstvonıń eki iri túrin qamtıp aladı: dekorativ hám ámeliy. Estetikalıq zawıq beriwge mólsherlengen hám sap iskusstvoġa jtkarılatuġın názik iskusstvo shıġarmalarınan parıqlı túrde dekorativ-ámeliy dóretiwshiliktiń kóp sanlı kórinisleri kúndelikli turmısta ameliy qollanılıwı múmkin.
Dekorativ-ámeliy iskusstvo shıġarmaları tómendegi xarakteristikalarġa juwap beredi: 1) estetikalıq qásiyetke iye; 2) kórkem effektti kózde tutadı; 3) turmıstı hám inter`erdi bezew ushın xızmet qıladı. Bunday shıġarmalar qatarına kóyleklik hám dekorativ gezlemeler, mebel`, kórkem shiyshe, farfor, fayans, zergerlik buyımlar hám basqa da kórkem buyımlar kiredi.
XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap akademiyalıq ádebiyattadekorativ-ámeliy iskusstvo tarawların materialı boyınsha (metall, keramika, tekstil`, aġash), orınlanıw texnikası boyınsha (oyıw, gúl yaki naġıs salıw, keste naġıslaw, quyıw, metallġa naġıs oyıw), funkcional belgileri boyınsha (mebel`, oyınshıqlar, taġınshaqlar, kiyim-kenshek) klassifikaciyalaw ornatılġan. Bul klassifikaciya dekorativ-ámeliy iskusstvodaġı konstruktiv-texnologiyalıq baslamalardıń áhmiyetli roli hám onıń tikkeley óndiris penen baylanısı menen shártlengen.
Dekorativ-ámeliy iskusstvonıń túrleri:

• 
  Applikaciya – kórinisti payda etiw usılı, dekorativ-ámeliy iskusstvo texnikası
  
• 
  Kiyiz basıw - tábiyiy júnnen skul`pturalar, aksessuarlar hám kompoziciyalar jaratıw . Qollanılġan texnikasınan kelip shıgıp ıġal hám qurġaq kiyiz basıwdı ajıratadı. Texnika júnniń unikal qásiyeti – birigip, kiyiz bolıp qalıwına tiykarlanadı.
  
• 
  Naġıs toqıw - hár qıylı gezlemeler hám eń turpayı hám eń názik materiallardı, (mısalı sukno, xolst, teri kibi turpayı hám tıġız materiallardan tartıp, batist, kiseya, gaz, shilter kibi) túrli naġıslar menen bezew iskusstvosı. Naġıs toqıw ushın iyne, jip, qayshı, pyal`cı kibi materiallardan paydalanıladı.
  
• 
  Toqıw - úzliksiz jiplerden olardı ápiwayı ásbaplardı paydalanıw arqalı qoldan yamasa arnawlı mashinada ilmeklerge iyiw hám ilmeklerdi bir-birine jalġaw arqalı buyımlardı jaratıw procesi.
  
• 
  Tigiw - iyne hám sabaq, leska hám t.b. járdeminde materialda tigislerdi payda etiw. Bul tas dáwirinde-aq payda bolġan óndiristiń eń áyyemgi texnologilarınıń biri.
  
• 
  Zer jipler menen tigiw, toqıw.
  
• 
  Quraq quraw – quraq texnikası, testil`menen orınlanatuġın mozaika.
  
• 
  Kvilting – bul sırılġan buyımlar.
  
• 
  Toqıw – gezlemeni toqıw stanoklarında islep shıġıw, insaniyattıń eń áyyemgi ónermentshilik túrleriniń biri.
  
• 
  Gilem toqıw.
  
• 
  Kúydirip naġıs salıw - qandayda bir organikalıq materialdıń betine qızdırılġan iyne járdeminde súwret salıw. Ol materialı boyınsha parıqlanadı. Gezlemege qúydirip naġıs salıw gil`oshirovanie dep ataladı.
  
• 
  Kórkem oyıw – materiallarġa islew beriwdiń eń áyyemgi hám keń tarqalġan túrleriniń biri. Ádette tasqa, súyekke, aġashqa oyıw arqalı islew beriledi.
  
• 
  Vitraj – bul reńli shiysheden islengen súwretlew yaki ornamental xarakterdegi dekorativ iskusstvo shıġarması bolıp, eki jaqlama jaqtılandırıwġa mólsherlengen hám arxitekturalıq kurılıs yamasa inter`erde diywaldaġı tesiklerdi, tereze ornın toltırıwġa paydalanıladı
  
• 
  Dekupaj – bul gezleme, ıdıs, mebel` hám t.b. nárselerge islew beriw boyınsha dekorativ texnika bolıp, qaġazdan joqarı dárejedegi anıqlıq penen qıyılġan súwretlerdi dekor ushın hár qıylı tegis betke jelimlew yamasa jabıstırıwdan ibarat.
  
• 
  Makrame – bul túyin arqalı toqıw texnikası
  
• 
  Mozaika – bul tegislikte hár qıylı reńdegi taslar, smal`ta, keramikalıq plitkalar hám basqa materiallardı komponovkalaw, toplaw hám bekkemlew jolı menen súwretti qáliplestiriw
  
• 
  Topiar – bul tábiyiy material jasalma dekordan dekorativ terekler (stol ústi hám pol ústine qoyılatuġın) jaratıw iskusstvosı
  
• 
  Skrapbuking – bu fotoal`bomlardı bezetiw hám t.b.
  

Kórkem ónermentshilik Ózbekstannıń mádeniy miyrasında jetekshi orındı iyeleydi. Áwladtan-áwladqa sheberlik sırları jetkerilip berilip otırġan, áyyemgi naġıslar kózdiń qarashıġınday asırap kelingen, hár qıylı ónermentshilik mektepleri jaratılġan, bul mektepler ónermentshilik orayları bolġan. Arxitekturada, iskusstvoda, dástúrleri hám úrp-ádetlerdegi áyyemgilik hám zamanagóyliktiń qatar jaylasıwı Ózbekstannıń biytákirarlıġına negiz boladı hám onı Orta Aziya elleriniń marjanına aylandıradı.
Ózbekstandaġı ámeliy iskusstvo ishindegi eń eskileri, ájayıp túrleriniń biri kórkem keramika bolıp tabıladı. Rishtan (Ferġana oypatlıġı), Ġıjduwan (Buxara wálayatı), Urgut (Samarqand wálayatı) sheberleriniń ónimleri ózleriniń naġıslarınıń biytákirarlıġı, boyawlarınıń jarqınlıġı, avtorlarınıń sheksiz fantaziyası menen tań qaldıradı.
Uba (Buxara wálayatı), Nurata (Nawayı wálayatı) Denaw (Surxandár`ya wálayatı) aymaqlarında sheber ónermentler ılaydan oyınshıqlar jasaydı. Fantastikalıq haywanatlar, quslar, jılqılar, qoylar ılay oyınshıqlardıń tiykarġı obrazların quraydı. Eń keń tarqalġanı – bul úshpelek (ısqırıwshı) oyınshıqlar. Ortaaziyalıq oyınshıqlar – kútá siyrek jerlerde saqlanıp qalġan biytakirar qubılıs hám olar har bir jerde óziniń ózgesheliklerine iye.
Gilem toqıw Ózbekstanda eń áyyemgi dáwirlerden keń tarqalġan. Óziniń naġısları, bezetiliwi, reńler jılwası menen turistlerdi udayına ózine tartıp kelgen. Ózlerinde gilem toqıwshılardıń áyyem-áyyemlerden berli saqlanıp kiyatırġan dástúrlerin sáwlelendirgen Ózbekstan gilemleri haqıyqıy iskusstvo shıġarmasına aynalıp, tek ġana antikvar buyım sıpatında emes, al óz iyesiniń maqtanıshına, bay inter`erdiń ajıralmas atributına aylanbaqta.
Monumental imaratlardı bezetiw hám saraylar, muzeyler, teatrladın inter`erleri ushın Ózbekstanda áyyemgi shıġıs iskusstvosınıń bir neshe túrleri qollanıladı – ganchke (alebastr), tasqa hám súyekke oyıp naġıs salıw, aġash hám ganchtı súwretler menen bezetiw.
Xalıq dóretiwshiliginiń qızıġarlı túrleriniń biri mısqa oyıp naġıs (chekanka) salıw bolıp tabıladı. Mıstan hár qıylı ıdıslar islenip, olar haywanatlardıń, quslardıń súwretleri, geometriyalıq ornamentler, kalligrafiyalıq jazıwlar menen bezetilgen. Bul iskusstvo túri ásirese Buxara, Samarqand, Ferġana, Tashkentte keń tarqalġan. 
Ózbekstannıń kórkem ónermentshiliginde pıshaq jasaw óneri ayrıqsha orınlardıń birin iyeleydi. Pıshaqlardıń tıġın joqarı sapalı polattan, al sapın aġashtan, súyekten, metalldan jasaġan hám olardı inkrustaciya, qımbat bahalı taslar, ósimlik hám geometriyalıq ornamentler menen bezetken.
Zergerlerdiń baslı ónerleriniń biri hayal-qızlardıń hár qıylı taġınshaq buyımların jaratıw bolġan. Tashkent, Samarqand, Buxara, Nókis qalalarındaġı muzeylerde hár qıylı tariyxıy dáwirlerdiń biytákirar yuvelirlik buyımları saqlanbaqta.
Ózbekstannıń dekorativ-ámeliy iskusstvosında zer sabaqlar menen tigiw ayrıqsha orın iyeleydi. Onıń orayı ótmishte de, házirgi kúnde de Buxara bolıp qalmaqta.