7-tema. Estetika teoriyası Joba

3. Estetikalıq múnásibet - bul sub`ekttiń ob`yekt penen mánawiy baylanısı, shaxstıń reallıqqa bolġan ayrıqsha múnásibeti, onıń dawaımnda adam ob`ektiv dún`yanıń predmetleri, qubılısları hám halatlarınıń birpútinliginiń ólshemlerin ashıp beredi hám anıqlaydı, ózinde belsendi dóretiwshilik iskerlik qábiletleri hám imkaniyatların kórsetedi hám rawajlandıradı, reallıq qubılıslarınıń jetiklik dárejesin hámde insan hám dún`ya ortasındaġı uyġınlıq dárejesin bahalaydı.
Estetikalıq múnásibet:
1. málim bir ob`ekttiń bar bolıwı hám onıń ayrıqsha sıpatı;
2.málim bir qabıllawshı sub`ekttiń bar bolıwı hám onıń ayrıqsha halatı;
3. sub`ekt hám ob`ekttiń belsendi óz-ara tásiri bolıp tabıladı.
Estetikalıq aspektten manızlı ózgeshelik, málim bir ob`ektke tiyisli bolġan halda, áyne payıtta reallıqtıń kóplegen basqa ob`ektleri hám qubılıslarına tán bolıp tabıladı. Biraq onı birer bir jeke alınġan tábiyiy ob`ekt penen baylanıstırıw múmkin emes. Tábiyiy ózgesheliklerdiń ózgeriwi, ádette, belgili bir ob`ekttiń materiallıq xarakteristikalarınıń ózgeriwi menen baylanıslı, estetikalıq ózgesheliklerdiń ózgeriwi bolsa bunday májbúriy baylanıslılıqqa iye emes. Estetikalıq aspektten manızlı ózgeshelikler jeke alınġan ob`ekttiń sap tábiyiy ózgeshelikleri sıpatında kórip shıġılıwı múmkin emes. Biraq estetikalıq aspektten manızlı ózgeshelikler jeke alınġan sub`ekttiń sap mánawiy ózgeshelikleri dep te esaplanıwı múmkin emes.
Tek ġana jeke, konkret, individual-biytákirar ob`ekt ġana estetikalıq qabıllanılıwı hám bahalanıwı kerek. Hesh qanday ulıwmalıq gózzallıq joq. Estetika hár qashan konkret. Hátteki estetikalıq ideal da tek belgili bir estetikalıq jaġdayda ámelge asırıladı.
Solay etip, estetikalıq qádiriyattıń tasıwshısı áyne real ob`ektiv bolmıs bolıp tabıladı.
Estetikalıqtıń baslawısh noqatı sıpatında ob`ekttiń qabıllanatuġın qádiriyatlıq-áhmiyetli formasın aytıw múmkin. Real konkret ob`ektler reallıqtıń «estetikalıq ózgeshelikleri» dep atalatuġın forma, ólshem, reń, proporciya, simmetriya, ritm kibi kórinislerde júzege shıġadı. Materiallıq dún`yanıń ob`ektiv ózgeshelikleri hám nızamlıqları estetikalıqtıń kelip shıġıwı, baslamasın quraytuġın nárselerdin sırtqı kórinislerin anıqlaydı. Biraq áyne baslamalardı, óytkeni ob`ektlerdiń sırtqı kórinisleri hár dayım da estetikalıqtıń mazmunın anıqlay almaydı. Mısalı, estetikalıq keshirmelerdiń deregi sıpatında duzdıń reńi bul keshirmelerdiń mánisin de anıqlay almaydı.
Biraq, sonı atap ótiw kerek, estetikalıq múnásibetler ob`ekti sırtqı formadan boslanadı, lekin sonıń menen sheklenip qalmaydı: forma mazmun menen birlikte mazmunlı forma sıpatında alınıwı kerek. Ob`ekttiń estetikalıq forması qábıl etetuġın sub`ektke óz sıpatları hám abzallıqların ashıp beriw sıyaqlı tásir qıladı. Insannıń dún`yanı ańlawı procesinde predmetler hám qubılıslardıń olardıń insan hám jámiyet turmısındagı áhmiyeti kibi ob`ektiv ózgesheligi kórinis tabadı.
Juwmaqlay otırıp, sonı atap ótiw kerek:
1) estetikalıq – bul na ob`ektiv reallıq, na adamnıń «mánislik kúshleri» emes, bálkim sub`ekt-ob`ekt múnásibetleriniń ideal ónimi;
2) estetikalıq - shaxstıń onıń individual qabıl etiwi hám bahalawında júzege keletugın mánawiy iskerliktiń ónimi;
3) estetikalıq haqıyqatqa uqsas, biraq mánisine kóre parıq qıladı. Eger haqıyqat racional bilim bolsa, onda estetikalıq kóbirek bilim emes, bálkim ob`ektti qábıl etiwdegi sezimlik keshirmeler bolıp tabıladı.
Basqacha qılıp aytqanda, estetikalıq – estetikanıń metakategoriyası bolıp, ol turmıs hám iskusstvodaġı gózzallıq hám kelbetsizlik, kóterińkilik hám páskeshlik, tragediyalıq hám kúlkililik hám basqa estetikalıq ózgesheliklerge tán bolġan ulıwmalıqtı sáwlelendiredi.