7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Сезгининг рецептор ва рефлектор назарияси 
Кўп йиллар давомида бизнинг сезгиларимиз пассив жараѐн ҳисобланган. 
Организмга қандайдир қўзғатувчи етиб келади, у периферик органлар орқали 
қабул қилиниб сезувчан нервга узатилади ва пўстлоқ остида тўхтайди, бу 
бош мия пўстлоғига етиб келади. Сезги жараѐни шу концепция нуқтаи 
назаридан пассив ҳисобланади, бу рецептор назарияси деб номланади.
Бироқ ҳозирги кунга келиб бу назария етарли эмас, сезги жараѐнига 
фаол жараѐн сифатида ѐндашиш керак. Инсон психикасида пассив жараѐнлар 
билан бир қаторда фаол жараѐнлар ҳам мавжуд. Ҳамма психик жараѐнлар 
рефлектор жиҳатдан қурилган. 
И.М.Сеченов тери туйиш жараѐни фаол пайпаслаш жараѐнида вужудга 
келади деган фикрга келган. Худди шу ҳолатни кўриш сезгисида ҳам 
кузатишимиз мумкин. Кўриш сезгилари рецептор пассив жараѐн 
ҳисобланади, нурлар кўз пардасига тушади, тўр пардада қўзғалиш пайдо 
бўлади, шундан сўнг қўзғалиш мия пўстлоғига юборилади ва пассив равишда 
қабул қилинади.

---

2 
Адаптация ҳодисаси уч турда 
бўлади: 
1. Қўзғатувчининг узоқ муддат давомида 
таъсир этиши жараѐнида сезгининг 
тамомила йўқолиб қолишига ўхшайди, 
масалан, ҳид билиш сезгилари атроф–
муҳитга ѐқимсиз ҳид ѐйилгандан кейин 
кўп ўтмай батамом йўқолиб қолиши 
ҳам оддий ҳодисадир. Агар тегишли 
модда оғизда бир оз вақт сақлаб 
туриладиган 
бўлса, 
таъм 
билиш 
сезгисининг жадаллиги сусаяди ва сезги 
умуман йўқолиб кетиши мумкин. 
2. Адаптация деб шунингдек, юқорида 
баѐн этилган ҳодисаларга яқин бўлган, 
кучли кузатувчининг таъсири остида 
сезгининг заифлашиб қолиши билан 
ифодаланадиган ҳодисага ҳам айтилади. 
Киши ярим қоронғу хонадан яққол, ѐруғ 
хонага 
чиққанда, 
кўзи 
қамашади, 
теварак–атрофдаги 
нарсаларнинг 
фарқини ажратиш қийин бўлиб қолади, 
бир оз фурсатдан кейин эса кўриш 
анализаторининг сезувчанлиги кескин 
сусайиб, одатдагидек кўра бошлайди ва 
адаптация ҳодисаси юзага келади. 
Адаптациянинг бу икки тури негатив 
адаптация дейилади, негаки, бунда 
анализаторнинг сезувчанлиги сусаяди. 
3. Кучсиз қўзғатувчининг таъсири остида 
сезгирликнинг ошиши ҳам адаптация 
дейилади, бу позитив адаптация деб 
ҳам аталади. Масалан, қоронғулик кўп 
бўлиши натижасида кўз сезувчанлиги 
ортади. (Граф Монте Кристо мисолида 
тушунтириш мумкин). 
4.
Кишидаги сезгилар ҳақида 
гапирганимизда 
адаптация 
тушунчаси тўғрисида тўхталиб 
ўтамиз. 
Адаптация
–мослашув 
бўлиб, 
сезги 
органлари 
сезгирлигининг 
қўзғатувчи 
таъсири 
остида 
ўзгариши 
демакдир.
Сезги 
аъзоларининг 
сезувчанлигини ошишига олиб 
борадиган 
икки 
соҳа 
мавжуддир: 
1) 
сенсор 
нуқсонлар 
(кўрлик, 
карлик)нинг ўрнини тўлдириш 
заруратидан келиб чиқадиган 
сезувчанликнинг ортиши ва 2) 
субъект фаолияти туфайли 
касбига хос талаблардан келиб 
чиқадиган 
сенсибилизация 
(сезувчанликнинг ортиши). 
Кўриш 
ѐки 
эшитиш 
сезгисининг 
йўқотилганлиги 
маълум 
даражада 
сезувчанликнинг 
бошқа 
турларини 
ривожлантириш 
ҳисобига 
тўлдирилади, 
масалан, кўра олмай қолган 
кишилар 
ҳайкалтарошлик 
билан шуғулланганлар, чунки 
уларда туйиш сезгиси юксак 
ривожланган бўлади. Баъзи 
махсус касб билан узоқ вақт 
мобайнида шуғулланиш ҳам 
сезги 
аъзоларининг 
сезувчанлиги кучайишига олиб 
келганлигини кўриш мумкин, 
масалан, чой, пишлоқ, вино, 
тамаки 
сифатини 
аниқловчиларда ҳид ва таъм 

---

3 
билиш сезгилари юксак даражада мукаммаллашган бўлади. (Кинофильм–
Нарцисс мисолида тушунтириш мумкин). 
Меҳнат фаолияти талаблари таъсири остида сезгилар ривожланиши 
мисолини биз рассомлар, пўлат қуювчилар, учувчилар, скрипкачилар каби 
касб вакилларининг билиш сезгиларида кузатишимиз мумкин.