7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Идрокнинг хусусиятлари ва шакллари 
Идрокни классификация қилинишида ҳам сезгилардаги каби идрок 
этишда иштирок этувчи анализаторлардаги мавжуд фарқларга асосланади. 
Идрок этишда қайси анализатор устунроқ келишига мувофиқ кўриш-

---

1 
эшитиш, пайпаслаб кўриш, кинестезик, ҳидлаш ва таъм билиш йўли билан 
идрок қилиниши фарқланади. 
Идрок қилиш жараѐни одатда ўзаро биргаликда бир қанча 
анализаторлар воситасида содир бўлади. Ҳаракат сезгилари у ѐки бу 
даражада идрокнинг барча турларида 
иштирок этади. 
Идрокнинг 
предметлилиги- 
объективлаштириш 
ҳодисаси 
яъни, 
ташқи 
оламдан 
олинадиган 
ахборотларнинг 
ўша 
нарсага 
мансублигида ифода қилинади ва ҳатти-ҳаракатни бошқаришда алоҳида роль 
уйнайди. Биз нарсаларга уларнинг кўринишига қараб эмас балки уларни 
амалиѐтда қай тарзда ишлатишимизга мувофиқ ҳолда, ѐки уларнинг асосий 
хусусиятларига қараб баҳолаймиз.
Идрокнинг яна бир хусусияти унинг яхлитлилигидир. Сезги аъзоларига 
таъсир қиладиган нарсанинг айрим хусусиятларини акс эттирадиган 
сезгилардан фарқли ўлароқ, идрок нарсанинг яхлит образи ҳисобланади. 
Яхлит образ нарсанинг айрим хусусиятлари ва белгилари ҳақида турли хил 
сезгилар тарзида олинадиган билимларни умумлаштириш негизида таркиб 
топади.
Идрокнинг яхлитлилиги ва структуралилиги манбалари, бир томондан, 
акс эттириладиган объектларнинг ўзига хос хусусиятларидир ва иккинчи 
томондан 
инсоннинг 
конкрет 
фаолиятида 
гавдаланади, 
яъни 
анализаторларнинг рефлектор фаолияти натижасидир.
К
ўр
иш
Т
уй
иш
Эшити
ш
Ки
нестези
к 
Ҳ
ид
б
ил
иш 
Т
аъ
м б
ил
иш 
А
ралаш
Материянинг 
намоѐн бўлиш 
шаклига кўра 
ИДРОКНИНГ 
ТАСНИФИ
Анализаторга 
қараб
Фазони идрок 
қилиш
Вақтни идрок
қилиш 
Ҳаракатни идрок 
қилиш 
Фаоллигига кўра 
Ихтиѐрий
Ихтиѐрий 
Ихтиѐрсиз

---

2 
Идрокнинг доимийлиги, константлиги нарсани идрок қилиш 
шароитлари ўзгаришига қарамай, нарсага хос бўлган катталик, шақл, ранг ва 
бошқа хусусиятларнинг идрокимизга нисбатан бир хилда акс этишидир. 
Масалан, ѐритиш даражаси ўзгаришига қарамай, биз қорни оқ, кўмирни қора 
нарса сифатида идрок қилаверамиз. Қизил чироқ остида китоб саҳифаси 
қизил бўлиб кўринса ҳам уни оқ деб, самолѐтдан қараганда ердаги одамлар 
ва нарсалар кичкина бўлиб кўринса ҳам уларни одатдагидай катталикда деб 
идрок қилаверамиз. Китоб қандай кўринса ҳам уни тўртбурчак деб, 
стакандаги қошиқ синиқ кўринса ҳам уни бутун деб идрок қиламиз. 
Нарсаларнинг шакли, катта кичиклиги, рангини доимо бир хилда идрок 
қилиш амалий жиҳатдан ниҳоятда катта аҳамиятга эгадир. Идрокнинг 
константлилиги теварак атрофдаги нарсаларни аслида қандай бўлса 
шундайлигича объектив равишда билишга имкон беради.
Идрок яхлитлилиги ва константлилиги кишининг ўтмиш тажрибасига 
боғлиқ бўлиб, бу хусусият апперцепция дейилади.
Шундай қилиб, идрок субъектнинг бундан олдинги 
тажрибасига боғлиқ бўлади. Кишининг тажрибаси, 
унинг билимлари қанчалик бой бўлса, унинг идроки 
шунчалик тўлиқ бўлади, буюмда у шунчалик кўп 
нарсаларни кўра олади.