7-mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari Reja

Fojeaviylik va kulgililik kategriyasining moxiyati. 
Fojiaviylik Nafosat falsafasi kategoriyalari orasida ulug`vorlik bilan yaqin aloqador.Shu 
ma’noda ulug`vorlikni fojiaviylikning davomi, desak mubolag`a bo’lmaydi.Shu bois nafosat 
falsafasiga doyr adabiyotlarda fojiaviylik kategoriyasi ulug`vorlik kategoriyasi bilan qiyosi 
o`rganiliadi.Bundan tashqari, ulugvorlikdagi daxo, buyuk, yuksak, oliyjanoblik kabi sifatlari ayni 
paytda fojiaviylik kategoriyasiga ham xos. 
Fojiaviylik mezoniy tushunchasining estetikasidagi markaziy muammosi - insonning 
imkoniyatlarini xar tomonlama kengaytirish (san’at, badiiy adabiyot, jamiyat va tabatga nisbatan 
munosabatda), kahramonlik, buyuklik tushunchalarining qat’iy va o`zgarmas chegaralarini buzib, 
uning moxiyatini bir-biriga yanada yaqinlashish, tashabbuskorlik va bunyodkorlikni 
rag`batlantirish, hayotda umidvorlik va unga muxdbbat tuyg`ularinirivojlantirishdan iboratdir. 
Fojiyaviylik muammosi xar doim falsafiy-estetik tafakkur soxablarining e’tiborini jalb 
qilib kelgan.Deyarli barcha ulkan ijodkorlar yaratgan asarlarda fojeali oxanglar mavjudligini 
ko`rishimiz mumkin. Masalan, M. Shayxzoda, Ozod Sharofiddinov, Yahyo G`ulomov, G`aybo’lla 
Salomovning ilmiy, badiiy asarlarida jasoart, mardlik, qahramonlik va ma’naviy yuksaklikning 
oxanglarni xis etish mumkin. 
San’atda esa fojea va fojeiy kahramon obrazini ifodalash quyidagi jixatlar bilan 
belgilanadi: 
-fojeiy asar hayotva ijtimoiy aloqalarni qamrab olishi va real tasvirlashi; 
-inson shaxsini tulaqonli ravishda ifodalashi; -davrining yorqin insonparvar orzulari bilan 
Axloq qoidalari o`rtasidagi tuqnashuvning natijasini yoritishi; 
-kuchli, jasoratli, g`ururli, erkparvar inson timsolini barqaror o`rnatishi; 
-insoniy idealga intilish va unga bo’lgan ishonchning mustahkamligi. 
Bunyodkor g`oyalarning tarafdorlari doimo hayotni o`zlashtirish, o`lim xdafini qisqartirish 
xakida o`ylab kelgan.O`lim qayg`usidan farqli o`larok fojiiy qayg`u - iztirobning maxsus 
ko`rinishi bo’lib, u ulug`vorlikning yo`qolib borishi bilan bog`lik, u hayotning yo`qolishi yoki 
ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan tarixiy voqelikning barbod bo’lishidir. 
Fojeaviylikning yana bir xususiyati shundaki, u insonga borlikning mazmunini ochib 
berishda yaqindan kumak beradi. Shaxs rivoji jamiyat va insoniyat urtasidagi munosabatga bog`lik 
ekanligini, jamiyat taraqqiyoti inson xaotiga emas, balki inson va inson orqali rivojlanishi zarurligi 
bevosita fojiaviylik tushunchasi orqali yanada konkretlashtiriladi. Bu esa pirovardida inson va 
insoniyat muammolarini insonparvarlik yo`li bilan xal etishga olib keladi. Fojiaviylikda jamiyat 

---

va insoniyatning ezguligini hamoya qiluvchi xususiyat mujassam. Mahmud Torobiy ko`zgaloni 
natijasiz tugashi, uning o`zi esa fitna qurboni bo’lishi ajdodlarimiz qismatidagi fojiadir. Mahmud 
Torobiy g`anim ko`lida emas, o`z qavmidan chikkan-nurga emas, zulmatga talpingan kaltabin 
joxil Olovxon Yusuf qo`lida xalok bo’ladi. Biroq,Torobiy timsolidagi fojia xiyonat, 
sotqinlik,diyonatsizlik, zulm va zuravonlik boshidan kechirgan va unga qarshi kurashgan millat, 
xalq va Vatan fojiasidir. Yoki istiklol mukaddas tutgan, o`lkaning milliy, diniy zaminidagi 
taraqqiyot uchun kurashgan va xalq orasidagi g`oyat katta mavqega ega bo’lgan jadid 
ma’rifatchilarining fojiasi ham jamiyatni tuqimtabiat «muhabbat»dan xalos etishning natijasi edi. 
Fojiaviylik kategoriyasining falsafiyligi shundaki, u: 
-
insoniy fazilatlardagi yu kotil gan narsalarning o`rnini koplab bo’lmasligini ko’rsatib 
beradi; 
-
abadiyatga daxldor shaxslarni tavsiflaydi va baxolaydi; 
-
sodir bo’lgan voqea-hodisaning yakuniga qarab kaxramon xarakterining ochib beradi; 
-
dunyo manzarasi va inson hayotining mazmuni buyicha falsafiy mushoxdda qilishga 
undaydi; 
-
man etilgan tarixiy zidditlarni fosh etadi; 
-
tushkunlik xolati va kayg`u tuyg`ularini paydo qilsa-da, Ayni paytda tantana va 
quvonch, hayotdan umidvorlik, hayotga muhabbat xislarini ham yuzaga keltiradi. 
-
odamlarni yovuzlik, kaboxat va ma’naviyatsizlikdan forig` qiladi.