7-mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari Reja

Go`zallik - nafosat falsafasining markaziy kategoriyasi. 
Biz yukorida faylasuflarning estetika kategoriyalarining tarixi, uni tizimlashtirish 
muammolari, kurinishlari va oziga xos jixatlari bilan boglik qarashlar va nazariyalarga bejiz 
murojaat etmadik. Agar e’tibor bergan bo’lsangiz, kategoriyalar tizimi qanday kurinishda 
bo’lmasin, ularning xar birida guzallik markaziy kategoriya sifatida ishtirok etmoqda. Biz 
manashu jixatga ko`ra go`zallik falsafasini tushuntirishdan avval go`zallikning muham mezoniy 
tushuncha - kategoriya sifatidagi moxiyatini kurib o`tishni maqsadga muvofik, deb bildik. Zero, 
estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko’p yillardan buyon olimlar 
e’tiborini jalb etib kelayotganligidan maqsad ham go`zallikning falsafiy, Axloqiy, xatto siyosiy 
moxiyatini atroflicha o`rganishgaqratilganligidadir. 
Xar bir fan uz makomiga ko`ra muayyan tadkikotning faoliyat soxasi bo’lib, bu faoliyat 
tabiat, jamiyat va tafakkur xakida yangi bilimlar xosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida 
olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo’ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror-bir 
kategoriyasini voaqeylikdan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Chunki, bu kategoriyalar 
(yaxlitlik, kiyn, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni o`rab turgan olamda sodir 
bo’ladigan voqea-x,odisalar xqkida aniq xulosalar chiqarishga, ularni tug`ri tahlil etishga ko`mak 
beradi. Nafosat falsafasi uzining kategoriyalariga ega. Bu kategoriyalar (go`zallik, hunuklik, 
ulug`vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va 
ijtimoiy borlik bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi. 
Nafosat falsafasi kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko’p yillardan 
buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelgan. Bu borada go`zallik, ulug`vorlik, fojiaviylik, kulgulilik, 
xunuklik kabi an’anaviy ko`rinish estetikaga doyir aksariyat adabiyotlarda o`z aksini topgan. 
Birok, bizningcha, mazkur kategorial tasnifdagi ketma-ketlik va ular orasidagi bog`liklik uzini 
to`lakonli ko’rsatib bera olmaydi. Bugungi kun adabiyotlarida go`zallik – ulug`vorlik - fojiaviylik 
kulgililik; estetik ideal - estetik did - estetik tuyg`u; san’at - badiiy obraz - ijodkorlik ko`rinishdagi 
tizim estetika fanining kategoriyalar tasnifida kengrok ko`llanilmokda. Mazkur kategoriyalar 
orasida guzallik, ulug`vorlik, fojeaviylik, kulgililik boshka mezoniy tushunchalarga nisbatan 
kulami va mazmuni jixatidan keng kamrovli ekanligi bilan ajralib turadi. 

---

Quyida biz anashu kategoriyalarning falsafiy-estetik moxiyati xakida fikr bildiramiz. 
Dastlab go`zallik to`g`risida. 
«Guzallik»ning tugal ilmiy ta’rifi hakida biror-bir kat’iy fikr mavjud emas. Birok, 
go`zallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon bo’lishi, san’atda aks etishi hamda uning jamiyat 
rivojiga ta’siri xakida bildirilgan fikrlar, ilgari surilgan goyalar, yaratilgan ta’limotlar o`zining 
salmog`i bilan ahamiyatlidir. Inson va uning rux,iy-jismoniy, Axloqiy-estetik faoliyati, tabiat va 
undagi hodisalar, jamiyat va unda ro`y berayotgan ijtimoiy-ma’naviy, siyosiy-iktisodiy jarayonlar 
go`zallikka yondoshuvning tarixan tarkib topgan asosiy obyektlaridir. 
Odatda, go`zallik ikki omil asosida yuzaga keladi. Bo’lar: inson tafakkuri va mexnatining 
mahsuli natijasida yaratiladigan go`zallik; inson tafakkuridan tashqarida, insonga boglik 
bo’lmagan xolda yuzaga keladigan guzallik. Birinchisida aql, rux, va xissiyot ustuvor bo’lsa, 
ikkinchisida makon va zamon muhim o`rin egallaydi. 
Shuningdek, go`zallik bilishning mahsuli. Voaelikdagi xar qanday narsa-hodisaning 
go`zalligi uning ishonchlilik, xaqqoniylikvarealligi bilan belgilanadi, inson nazari tushgan 
go`zallikkina qadriyatga aylanadi. Bundan tashqari, inson gozallik xaqidagi dastlabki ma’lumotni 
beshta sezgining eng rivojlangan turi bo’lmish kurish sezgisi orqali uzlashtiradi, sung eshitish, 
ta’m bilish, hid bilish, tana sezgisi natijasida go`zallikni anglaydi, xis etadi. Masalan, kiyim 
olmokchi bo’lsangiz yoki uyingizga birorta jihoz xarid qilmokchi bo’lsangiz ham avvalo uning 
kurinishiga, dizayniga e’tibor berasiz, sungra uning sifatiga, ko`layligiga ishonch hosil 
qilganingizdan keyin ehtiyojingiz uchun ishlatasiz: yarashmagan kiyim insonni ko`lgili xolatga 
solib ko`ygani kabi, yarashmagan jihoz ham xonaning ko`rinishini buzadi. Shunday ekan, 
go`zallikni xis etish, ajratish, o`rganis h va undan foydalanishda beshta sezgining o`rnini aloxida 
e’tirof etish zarur. Biroq, mazkur besh sezgi ham go`zallikni to`laqonli aks ettirmaydi. 
Bundan tashqari, insonlar go`zallikka manfaat yoki manfaatsiz nuktai nazarga ko`ra 
yondoshadilar. Aksariyat xollarda odamlarning go`zallikka munosabatida manfaatning 
ustuvorligini kuzatishimiz mumkin. Nimgaki manfaat keltirsa o`sha narsa go`zallik kabi yoqimli, 
moddiy ehtiyojimizni qondiradigan narsalar biz uchun go`zallikka aylanadi. Chiroyli idishlar, 
qulay jihozlar, sifatli mahsulotlar, shinam xonalar... bo’larning barchasi insonning ko`zini 
quvontirishi, dilini yayratishi mumkin. Biroq, go`zallikka manfaatsiz, beg`araz yondashuv ham 
mavjudki, u insonning ma’naviy olamini boyitadi. Bunday go`zallikni inson "o`ziniki qilishga", 
egallab olishga zihor urinmaydi. Aksincha, uni shu turishicha sevadilar, unga biron-bir ta’mani 
ko`zlamagan xolda munosabat bildiradilar. Allohning ne’mati bo’lmish chinakam san’at asarlari 
va tabiat durdonalaridagi go`zallikni xis etish, undan zavqlanish orqali go`zallikka manfaatsiz 
yondoshish shakllanadi. 
«Hujjat ul-Islom» nomi bilan mashhur Abu Hamid Muhammad al-G`azzoliy esa 
go`zallikka manfaatsiz munosabatni yoqlaydi va uni muxabbat tushunchasi orqali izohlaydi. Suv 
insonning chankogini qondirgani uchungina go`zal emas yoki ariq bo`yidagi giyohlarning 
xushbo`y xidi dimog`imizga yoqimli bo’lganligi uchungina go`zal emas, aksincha ular shu xolida 
go`zaldir, deb bilgan alloma «Botiniy aql ko`rinib turguvchi aqldan kuchlirokdir, qalb esa bilishga 
nisbatan ustundir. Aql bilan anglanadigan go`zallik ko`z bilan ko`riladigan go`zallikdan 
ustuvorroqdir» ,-degan xulosaga keladi. Imom G`azzoliy ilgari surgan go`zallikning nisbiyligi va 
go`zallikka manfaatsiz munosabat nazariyasi keyinchalik Ovro`pa nafosatshunosligida ko`zga 
ko`ringan mutafakkirlar qarashlarining shakllanishiga turtki berdi. Faylasuf-olim Abdulla Sher bu 
borada «Chunonchi, Immanuil Kant nafosat tuygusini manfaatsiz, begaraz, faqat predmetta sof 
muxabbat bilan munosabatda bo’lish tufayli yuzagakelgan tuyg`u deb ataydi. Go`zallikning 
nisbiyligi borasida hamKant Gazzoliy tutgan yuldan boradi», - deydi. 
Imom Gazzoliyning fikriga kengroq nazar tashlaydigan bo’lsak, insonning Kalbi 
go`zallikni idrok etishda eng muhim ahamiyat kasb etadigan «hudud» ekanligi oydinlashadi. Bu 
esa go`zallik Uzuzidan paydo bo’ladigan tushuncha emasligi, Aflotun tili bilan aytganda, 
"Go`zallik - murakkab masala" ekanligini tushunish qiyin emas. 
Go`zallikning namoyon bo’lishida bir qator