7-mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari Reja

Ulug`vorlikning favqulodda salbiy xissiyotlarga asoslanishi. 
 
Nafosat falsafasidagi yana bir muxim mezoniy tushuncha - bu ulug`vorlik tushunchasi 
xisoblanadi. Bu tushuncha ham go`zallik kategoriyasi kabi mutafakkirlar e’tiborini o`ziga jalb etib 
kelgan.Jumladan, ingliz nafosatshunosi E.Byork go`zallikni ulug`vorlik bilan kiyosiy o`rganib, bu 
ikki tushunchani bir-biriga qarama-qarshi tushunchalar sifatida tadqiq etadi. I.Kant esa bu borada 
aksincha yul tutadi, ya’ni go`zallik va ulug`vorlikni uyg`unlikda rivojlanuvchi tushunchalar deb 
xisoblaydi. Ulardan farqli o`larok, Hegel, ulug`vorlikni go`zallikning bir ko`rinishi, ulug`vorlik - 
zoxiriy go`zallikning botiniy go`zallikka aylanishi, deb tushuntiradi. 
Ulug`vorlik
- inson tafakkurida yuksak xayratlanish tuyg`ularini xosil qiluvchi narsa-
xodisalar majmuidir. Ulug`vorlikning kulami go`zallik kulami kabi cheksiz bo`lib, u o`zida xajm, 
miqdor, ko`lam va ko`lamni mujassam etadi. Olmon faylasufi F. Shiller ulug`vorlik tushunchasini 
dramatiklashtiradi: u qaygu va qorquvni yengish insonni qanchalik ulug`lashi va chiroy baxsh 

---

etishini ko’rsatib beradi. U ulugvorlikni «Axloqiy xavfsizlik» tushunchasi bilan kiyoslaydi va 
inson qorquvni daxshatga qarshi borishi uchun ham xavfdan xoli bo’lishi kerakligini aytadi. 
Jismoniy xavfsizlik bevosita shaxsning o`ziga tegishli bo’lib, insondagi qatiy ishonch bois 
xotirjam va xavfsiz bo’ladi. Biroq, daxshatli yuqotishlar va yovuzliklar qarshisida insonning 
xotirjamligi yuqoladi. Agar xavf insonning o`zigagina yaqinlashsa-yu, u o`zini xotirjam xis qilsa, 
demakki, uning vijdoni xavfdan xoli; unga xech qanday xavf taxdid solmaydi. Shu bois Shiller 
Axloqiy xavfsizlikni din, e’tikod va abadiylik bilan boglaydi. Axloqiy xavfsizlikning zaminiy 
xususiyatini esa xayot va o`lim masalalari bilan izoxlaydi, ulug`vorlik muxokamasi yuksak 
darajada madaniyatni talab qiladiki, bu muxokama guo`zallik muxokamasidan ustuvorroqdir. 
Go`zallik me’zoniy tushunchasi kabi ulug`vorlik ham tabiat, jamiyat va inson bilan bog`lik 
estetik munosabatlar tizimida namoyon bo’ladi. Xususan, tabiatdagi ulug`vorlik cheksiz osmon, 
purvikor toglar, yuksak chukqilar, moviy dengizlar misolida ko`zga tashlansa, vulqon, chaqmok, 
kamalak singari tabiat xodisalarida ham ulug`vorlikning xajm namoyon bo’ladi.Ular uzoqdan 
kishilarda xech qanday xayajonli taassurot qoldirmaydi.Biroq, ularga yaqinlashganimiz sari 
ruxiyatimizni xayajon, jushqinlik egallay boshlaydi, ularni butunligicha ko`z bilan qamrab 
ololmaslik darajsiga yetganda esa bu xayajon yanada ortadi. Tabiatdagi ulug`vorlik matematik va 
dinamik xususiyatga ega. Matematik xususiyatida xam, dinamik xususiyatida kuch ustuvor 
ahamiyatga kasb etadi. Biroq, ikkala xususiyat ham insonda kuchli xayrat va xayratlanish 
tuyg`ularini paydo qiladi. Zero, tog`lar insonni yuksak fikrlashga, buyuk g`oyalarga 
undaydi.Everest co`qqisida Uzbekiston bayrog`ini tiqib qaytishtan alpinistlarimizning xayajonli 
ta’ssurotlarini tinglash estetik zavq bag`ishlashi ham ana shunda. 
Jamiyatdagi ulug`vorlik
umuminsoniy qadriyatlar, qaxramonlik, jasorat, xalparvarlik, 
bunyodkorlik tushunchalari bilan uyg`unlashadi. Davlatda barqarorlik, jamiyatda adolat 
ustuvorligi, shaxsning erkin va xurfikrlilik asosida faoliyat olib borishi ijtimoiy tizimning 
ulug`vorligini aks ettiradi. 
San’atdagi ulug`vorlik
esa o`zining xar tomonlama ijodiy ifodasini topadi; san’atning 
barcha turlari uchun ulugvorlik asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi. Badiiiy adabiyot va ifodali 
san’at turlari ulug`vorlikni tasvirlashda xilma-xil vositalardan foydalanib hamda ulug`vorlik 
mavzusini badiiy o`zlashtirib, kaxramonlik eposlarini liro-epik dostonlarni, qaxramonlik 
fojialarini, mardonavor musiqa asarlarini (simfoniya, oratoriya)ni vujudga keltirdi. Bu borada 
me’morchilikdagi ulug`vorlik muxim ahamiyatga ega. Masalan, Samarqanddagi Registon 
maydoni, Guri Amir maqbarasi, Imom Buxoriy majmui, Buxorodagi Minorai Kalon, Xivadagi 
Kalta Minor, Shaxrisabzdagi Bibixonim, Oqsaroy, Toshkentdagi Evropa va Osiyo 
me’morchiligining yangi an’alarini uygunlashtirgan Milliy Bank binosi, Oliy Majlis binosi, 
Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, Misrdagi exromlar, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning 
Kolizeyi, o`rta asr gotik bosh cherkovlari shular jumlasidandir. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, 
ulug`vorlik tushunchasiga faqat miqyos, ko`lam va o`lchovining kattaligi bilan yondashish uning 
kamrovini chegaralab koyadi. Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr exromlari o`zining keng 
miqyosliligi bilan kishilarni xayratga solsa, Guri amir, Shoxizinda, Ichan qal’a, Registon maydoni, 
Ismoil Somoniy maqbarasi, Chor Minor, Bolo xovuz machiti insonda yuksak darajada nafosat va 
go`zallik tuyg`ularni shaklantiradi. 
San’atdagi ulug`vorlik teatr, kino, badiiy adabiyot fojiaviylik bilan yonma-yon turadi: 
estetikaning bu ikki mezoniy tushunchasi urtasida o`ziga xos dialektik aloqadorlik mavjud bo’lib, 
ular milliylik va umuminsoniylik xususiyatlariga kura farqlanadilar. Masalan, Shekspir va 
Shayxzoda asarlari bir vaqtning o`zida ham ulug`vorlikni ham fojiaviylikni namoyon etadi. Farq, 
Ulugbekning o`limi bilan Otteloning qismatida, xolos... San’atdagi ulug`vorlik badiiy mazmun va 
shaklning barcha imkoniyatlari vositasida ifodalanadi, lekin bunda xal qiluvchi rolni g`oya 
o`ynaydi. Muxim ahamiyatli g`oya yuksak ruxlangan, muukammal shaklning zarurligini yuzaga 
keltirib, san’at asari darajasining yuksakligi belgilab beradi. Bu holathayotiy xakikatdan kochishga 
emas, unga xizmat qilishga da’vat etadi. 
Tubanlik.
Nafosat falsafasi kategoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy x,is-
tuygu paydo qiladigan boshka tushunchalar ham mavjud. Tubanlik ana shunday tushuncha: uni 

---

xunuklik bilan aynanlashtirib bo’lmaydi. Chunki, xunuklik kishilarda engil noxushlik tuygusini 
paydo qilsa, tubanlik esa kuchli nafratlanish hissini uyg`otadi. Bir so’z bilan aytganda, 
tubanlik
- 
insonda kuchli nafratlanish tuyg`ularini hosilqiluvchi estetik kategoriyadir. 
Mazkur kategoriya ham estetik ham Axloqiylik tabiatiga ega. Uning estetik tabiati san’atda 
in’ikos ettirishi va badiiy asar kahramonlarining dunyoqarashini aks ettirish orqali namoyon 
bo’ladi. Tubanlikning Axloqiylik tabiati esa shaxs va jamiyatdagi Axloqsiz qilmishlar hamda 
insoniylikka zid tamoyillarga asoslanadi 
Shuni ta’kidlash joizki, xayvonot va nabodod olamidagi xunuklik tubanlikka aylanmasligi 
mumkin. Biroq, insondagi hunuk illatlar sekin-asta tubanlik darajasiga etadi. Illatlar, yomon 
odatlar inson tabiatidagi yovuz xislarni ko`zg`atib yuborishi natijasida insonni tubanlashtiradi.Bu 
inson, mamlakat, jamiyat boshiga og`ir kulfatlarni yuzaga keltirishi bilan birga estetik 
dunyoqarashni ham taqoslashtiradi. Tubanlikning ijtimoiy zarari shundaki, u mohiyatan ma’naviy 
yuksaklik va jasorat, milliy o`zlik va g`urur, xalq birligi va jipeligiga rahna soladi, azaliy 
qadriyatlarni bir biridan begonalashtiradi. Loqaydlik, hiyonat, aldov, manfaatparastlik, yolg`on, 
adolatsizlik kabi Axloqsizlik ko`rinishlari jamiyat ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Qizil 
imperiya qorchalonlarining " O`zbeklar ishi", "paxta ishi" deb atalgan Qatagoni, birodar mesxeti 
turklar va qirgizlr urtasiga sochgan nizo urug`lari, terrorchi- eksterimistlarning Buxoro, Toshkent, 
Andijondagi xunrezliklari tubanlikka misol bo’ladi. 
4.