7-mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari Reja

Nafosat falsafasi kategoriyalari o`rtasidagi bog`liqlik. 
Xar bir fan o`z maqomiga ko`ra muayyan faoliyatning taakikot soxasi bo’lib, bu faoliyat 
tabiat, jamiyat va tafakkur xaqida yangi bilimlar xosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida 
olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo’ladi. 
Ma’lumki, falsafaning biror-bir kategoriyasini voqelikdan ayri xolda tasavvur etib 
bo’lmaydi. Chunki, bu kategoriyalar (olam, xarakat, makon, me’yor, ziddiyat, yaxlitlik, zaruriyat, 
tasodif, moxiyat, sifat va h.k) insonni o`rab turgan olamda sodir bo’ladigan voqea-xodisalar xaqida 
aniq xulosalar chiqarishga, ularni tug`ri taxlil etishga kumak beradi. Shuningdek, kategoriyalar 
insonga o`z tevarak-atrofidagi olamni, voqea- xodisalarning moxiyatini chuqur bilishga imkon 
beradi. Biroq, "Falsafada o`rganilanidigan kategoriyaning boshka aniq fanlar kategoriyalaridan 
farqi shundaki, deyiladi "Falsafa qomusiy lug`at"ida,- ular voqelikdagi narsa va xodisalarning 
ayrim, aloxida munosabat va aloqalarinigina ifodalamasdan, balki butun olam, inson hayoti va 
tafakkur olamiga xos umumiy belgilar, aloqalar, xususiyatlar va munosabatlarni aks ettiradi. 
Falsafiy kategoriya voqelikni chuqur va mukammal aks ettirishi, olamning barcha 
soxalarida amal qilishi bilan oddiy tushunchalardan farqlanadi. Shu tufayli xar bir konkret fan o`zi 
o`rganayotgan soxaning xususiyati va belgilarini ochishda falsafiy kategoriyaga murojaat etadi."
1
Aytish mumkinki, kategoriyalar qandaydir uzgarmas tushuncha emas, aksincha ular doimo 
jamiyat va inson taraqqiyoti natijasida o`zgaradi, takomillashadi. Shu bois zamon falsafasi 
katigo`riyalarni o`rganish va ularga tizimli yondoshishni talab etadi. 
Estetika ham falsafiy fan sifatida o`zining qonunva kategoriyalarita ega. Estetika 
kategoriyalari (guzallik, hunuklik, ulug`vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va 
tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borlik bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi. Biroq, 
estetika kategoriyalari nafaqat bilimni o`sishiga xizmat qiladi, balki ayni paytda bilimni baxolaydi 
ham.Shu jihati bilan estetika kategoriyalari boshqa falsafiy fanlarning kategoriyalaridan fark 
qiladi. Bu - birinchidan. 
Ikkinchidan, estetika kategoriyalari nafaqat gnoseologik va ontologik mohiyat kasb etadi, 
balki ular qadriyatlilik mazmuniga ham ega. Ayniqsa, bu jixat guzallik va ulug`vorlik 
kategoriyalarida ko’proq aks etadi. Zero, narsalar go`zal va chiroyli, ulug`vor va maftunkor 
bo’lgani uchun ham insonga qadrlidir. 
Uchinchidan, estetik kategoriyalarning o`ziga xos xususiyati shundaki, ular mohiyat-
mazmuniga ko`ra umumiy va qamrovlidir. Bu xususiyatlar ayniqsa, estetik faoliyat va san’at 
sohasida yaqqol kuzga tashlanadi. 
Falsafiy fanlar tizimida estetika kategoriyalarining nazariy taxlili va ilmiy o`rganilishi 
yuqorida ko’rsatib o`tilgan uch tamoyilga asoslanadi. Shuning uchun estetika kategoriyalarining 
o`rganilish doirasi kengqamrovli bo’lib, bu masalaga estetika fanining qator bilimdonlari murojaat 
1
Фалсафа комусий лугат. -Тошкент: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти. "Шарк" 
нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти. 2004. Б. 193-194. 

---

qilishgan.Bu borada rus nafosatshunoslari N.A.Dmitriev, V.V.Vanslov, L.N.Stolovich, 
O.Butkevich, Y 
YU.B.Borev, D.D.Sredneg, A.F.Losev, V.P.SHestakovlar tomonidan olib 
borilgan tadqiqotlarni aloxida qayd etish mumkin.Shuningdek, estetika kategoriyalarini 
tizimlashtirish masalasi g`arb olimlari tomonidan ilgari surilgan nazariyalarda ham kuzatish 
mumkin. Jumladan, nemis psixologiya estetikasining vaqili Ernst Meyman o`zaro munosabatlar 
jarayonida kategoriyalarning sababiy boglanishini estetik tasavvurlarning ikki jihatigakura 
ajratadi. Birinchisi - obyektiv sharoitdan kelib chiqadigan dastlabki jarayonlar.Bo’lar - guzallik, 
ulug`vorlik, 
chiroylilik 
hamda ularning 
ziddi 
bo’lmish 
- 
hunuklik, 
tubanlik, 
pastkashlikdir.Ikkinchisi - turli xil obyektiv sharoitlardayuzaga keladigan xamda bevosita 
psixologik jarayonlarga tegishlibo’lgan sharoitlardir.Bo’lar - fojeaviylik va kulgililikdir.
Estetik kategoriyalarning tasnifi, tizimlari, turlari va xususiyatlari rus nafosatshunos 
olimlarning qator tadqiqotlarida yoritilgan. Ayniksa, E.G.YAkovlev tomonidan estetika 
kategoriyalarining tizimlashtirilishi bir qadar kizikarli va kengqamrovliligi bilan muhim 
ahamiyatga ega. U o`zi ishlab chiqqan tizimda kategoriyalarni uchta guruhga ajratadi.Bo’lar: 1) 
obyektiv, 2) obyektiv-subyektiv, 3) subyektiv. Bu tizim ushbu jadvalda kuyidagicha aks etgan: 
Birok, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda estetika kategoriyalari asosan go`zallik - 
fojeaviylik - kulgulilikdan iborat uchlik sifatida takdim etilgan. Birok, davrlar o`tishi bilan bu 
an’anaga o`zgartirishlar va kushimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga YU.B.Borev – 
ulug`vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan - garmoniya va dramatiklikni, 
N.I.Kiyaщenko - kahramonlikni, uzbek olimlari T.Max,mudov uygunlikni, Abdulla Sher 
kizikarlilikni kiritdi. 
2.