7- мавзу: корхонанинг асосий фондлари ва ишлаб чиқариш қуввати

яроқлилик коэффиценти
(Кяр
) 
қолдиқ қийматининг 
(эскириш чегирилган ҳолдаги) бошланғич қийматга нисбати сифатида қуйидаги 
формула орқали аниқланади: 
сатр
Ф
сатр
Ф
Авбк
к
Авк
Кяр




010
012
.
1
1
бунда: 

---

Авқ.қ – асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати. 
Асосий воситалар
 
янгиланиш коэффиценти
(Кянг)
 
йил мобайнида янги 
келган асосий воситаларнинг йил охиридаги улар қолдиғига нисбатисифатида 
қуйидаги формула орқали аниқланади: 
Кянг = Ав.янг/Ав.йо.
 
бунда: 
Авя.к – янги келган асосий воситалар суммаси; 
Авдо.б.қ – асосий воситаларнинг давр охиридаги бошланғич қиймати; 
Ф
3-
 – 3-шакл «Асосий воситалар ҳаракати ҳақида ҳисобот» 
Ҳисобдан чиқариш коэффиценти
(Кҳ.ч) 
йил мобайнида ҳисобдан 
чиқарилган асосий воситаларнинг йил бошидаги қийматига нисбати сифатида 
қуйидаги формула орқали аниқланади: 
Кҳ.ч = Ав.чиқ./Ав
 
бунда:
Авдб.б.к – асосий воситаларнинг давр бошидаги бошланғич қиймати; 
Авҳ.ч – ҳисобот даврида ҳисобдан чиқарилган асосий воситалар. 
Мазкур коэффицентлар барча асосий воситалар ҳамда уларнинг алоҳида 
турлари ва гуруҳлари быйича ҳисобланади, қатор йиллар мобайнидаги 
ызгариши кўриб чиқилади ва тегишли хулосаларга келинади. 
Асосий воситалар тузилмаси
тармоқ ихтисослигидан келиб чиқиб 
аниқланади ва корхонанинг ишлаб чиқариш ва техник таъминоти 
хусусиятларини акс эттиради. У корхона асосий воситалари умумий суммасида 
ва ноишлаб чиқариш, актив ва пассив қисмининг ҳажмига ҳамда уларнинг йил 
мобайнидаги ўзгаришлари ва динамикасига боғлиқдир.
Мазкур кўрсаткичлар асосида корхона тузилмалари бўйича асосий 
воситалар самарадорлиги, техник жиҳозанишнинг даражаси, қўл меҳнати 
камайиши ва ишлаб чиқариш самарадорлиги ошиши ҳақида ҳулосалар 
чиқариш мумкин. Асосий воситалар тузилмасини ҳисоб-китоб қилиш учун 3-
шаклдаги «Асосий воситалар ҳаракати ҳақидаги ҳисобот» маълумотлари 
қўлланилади. Бу кўрсаткичларни асосий воситалар ҳолатининг яхшиланиш 
(ёмонлашиш) сабабларини аниқлаган ҳолда динамикасини ўрганиб, ҳисоб-
китоб қилиш зарур. 
Асосий воситалар бошланғич қийматининг қолдиқ қийматига нисбатан 
кескин ўсиши коэффициентларда эскириш кўпайганлиги ва улар яроқлилиги 
камайганлигини, яъни ҳолати ёмонлашганини кўрсатади. 
Қолдиқ қийматининг бошланғич қийматга нисбатан кескин ўсиши асосий 
воситалар янгиланган, уларнинг эскириши қисқаргандан далолат беради. 
Эскиришни камайтириш, яъни асосий воситалар ҳолатини яхшилаш 
усулларидан бири ўз вақтида капитал таъмирлаш, янгиларини харид қилиш, 
шунингдек, маънавий ва жисмоний эскирган ускуналарни ҳисобдан 

---

чиқаришдан иборатдир. Бу тадбирга эркин рақобат ҳукм суриб турган бозор 
муносабатлари шароитида аҳамият бериш лозим. 
Асосий воситалар билан таъминланганлик корхонанинг техник жиҳатдан 
таъминланганлигини, меҳнат ва ишларнинг механизациялашганлиги ва 
автоматлашганлигини коэффициент орқали ифодалайди. Бу кўрсаткичлар 
орқали ҳар бир корхонанинг моддий-техника базаси билан таъминланганлик 
даражасини аниқлаш мумкин. Шу туфайли ушбу кўрсаткичлар асосий 
кўрсаткичлар ҳисобланади (6-жадвал). 
6-жадвал 
Асосий воситалар (Ав.) билан таъминланганликни ифодаловчи 
кўрсаткичлар
2
Кўрсаткичларнинг номи 
Нимани ифодалаши (мазмуни) 
Аниқланиш формуласи 
1. 
Фондлар 
билан 
қуролланганлик даражаси 
Битта ходимга тўғри келадиган 
фаол Ав. қийматини ифодалайди 
Ав.ф./Ис 
2.Техник 
таъминланганлик 
коэффициенти (Кт.т) 
Ишлаб 
чиқариш 
ускуналари 
суммасининг энг катта сменадаги 
ишчилар сонига нисбати 
И.ус/Ис 
3.Натижанинг 
фондлилик 
даражаси(Фонд сиғими) 
1 сўм натижа кўрсаткичига қанча 
Ав. 
суммаси 
тўғри 
келишини 
кўрсатади 
Ав./Q 
4. Фз маблағларининг (Ум.) 
Ав. билан таъминланганлиги 
1 сўм ўз маблағларига қанча Ав. 
суммаси тўғри келишини ёки ўз 
маблағларинниг капиталлашганлик 
даражасини ифодалайди 
Ав/Фм 
1. Фондлар билан қуролланганлик даражаси асосий ишлаб чиқариш 
воситалари қийматининг (бошланғич баҳоланиши бўйича) энг катта сменадаги 
ишчилар сонига нисбатидир. У ишчиларнинг меҳнат қуроллари (асосий 
воситалар) биан таъминланганлик даражасини акс эттиради ва қуйидаги 
формулалар орқали аниқланади: