6-Mavzu: Texnologiya fanida o’qitish shakllari Reja

Bilimlar, mehnat ko`nikmalari va malakalarini tekshirish metodlari
Tekshirishning maqsad va vazifalari. Bilimlar, mehnat ko`nikmalari va malakalarini tekshirish o`quvchilarga mehnat va kasb ta’limi berish va ularni tarbiyalash sifatini oshirishning eng muhim vositalaridan biri hisoblanadi. Mehnat ta’limi natijalarini o`z vaqtida tekshirish o`quvchilarda bilimlar va mehnat ko`nikmalarining sifati uchun javobgarlik hissini rivojlan-tirishga yordam beradi, ularning intizomini yaxshilaydi va o`zlariga nisbatan talabchan bo`lishga o`rgatadi, ishda kamchiliklarga yo`l qo`ymaslikka va uzini doimiy ravishda kamol toptirib borishga undaydi.
Bilimlar va ko`nikmalarni tekshirish o`quvchilarga tayyorgarlik darajasini aniqlashga yordam beribgina qolmasdan, shu bilan birga yana bir muhim vazifani ilgari o`zlashtirilgan bilimlar va mehnat ko`nikmalarini mustahkamlash vazifasi ham bajaradi.
Biroq o`quvchilarning bilimlarini ko`nikma va malakalarini tekshirish ishida xali ko`pgina kamchiliklar mavjud. Bu kamchiliklar shundan iboratki, ayrim o`quvchilarni mehnat bo`yicha o`zlashtirishni sun’iy ravishda oshirishga olib keluvchi foiz ko`rsatkichlariga moyillik bilan qaraydilar. Ba’zi ustoz o`qituvchilar o`quvchilardan o`tilgan materialni so`rashni tajriba qilib ko`rmaydilar, ko`pincha o`quvchilarning bilim va mehnat ko`nikmalari sifatida tekshirishni bajarilgan amaliy, geografik va boshqa ishlarning miqdori bilan almashtiradilar, bu hol esa tekshirishni tarbiyaviy vositadan quruq maqsadga aylantirib qo`yadi.
O`quvchilarning bilimlari va mehnat ko`nikmalarini tekshirishdagi kamchiliklarning asosiy sababi, aftidan, ta’lim jarayonida aloqa degan pedagogik nazariyaning yetarli darajada ishlab chiqilmaganligidir.
Amaliyotda ma’lumki, har bir o`quvchining o`zining xususiyatiga xos potentsial imko-niyati mavjud. Agar o`quvchining dastlabki potentsial imkoniyati bir balga teng bo`lsa (uni mavjud vositalar orqali pedagogik va psixologik, hamda metodik imkoniyatlaridan to`la foydalangan harakat dasturini belgilashi zarur. Dastlabki harakat dasturini maksadi o`quvchini bilim holatini 2 ball darajasiga ko`tarish lozim. Bu ko`rsatkichni har tomonlama mustah-kamlashdan so`ng, navbatdagi harakat dasturini ishlab chiqishda, o`quvchi potentsialini 3 balli darajaga ko`tarishni maqsad qilib olish maqsadga muvofiq bo`ladi.
Mazkur natijaga erishgach, harakat dasturni 4 balli darajaga ko`tarishga qarab yo`naltirish hamda undan so`ngi maqsad o`quvchini ta’lim olish potentsialini 5 ballgacha ko`tarishni maqsad qilish pedagogik, psixologik va metodik jihatlardan asoslangan holda foydalanilgan desa bo`ladi. Bu bilan aytish zarurki - o`qituvchiga shart emas, har bir o`quvchini o`zlashtirish potentsialini, shu texnologiya bo`yicha dastlabki 1 balldan boshlab rivojlantirib borish. Chunki xar bir o`quvchini dastlabki o`zlashtirish potentsiali har xil. Ayrim kichik guruh o`quvchilarni dastlabki o`zlashtrish potentsiali-3 ballga teng, ayrim kichik guruh o`quvchilarini 4 balga hamda ayrim kichik gurux, o`quv-chilariniki 5 balni hosil etadi.
Shu holatni o`qituvchi hisobga olib, dars mavzusi, hamma o`quvchilar uchun bir bo`lsa ham unda didaktik materiallarni har bir kichik guruhlar o`zlashtirish potentsial darajasiga qarab tabaqalashtirilgan holatda tayyorlash maqsadga muvofiq bo`ladi. Shunda mazkur masalani yani bir qirrasiga e’tibor berish zarurdir. Bu ham bo`lsa, o`zlashtirish potentsial tushunchasida bosqichma-bosqich o`zlashtirib boriladigan har bir balda (1, 2, 3, 4 va 5 ballarda) o`zlashtirilgan materialda: bilim va ko`nikma, bilim va malaka, bilim va mahorat, bilim va tajriba hamda bilim va ijod uzviy boglangan darajaga qurilgan holatda shakllangan bo`lishi shart.
Bu jihatdan texnikaviy vositalarni, birinchi navbatda tekshiruvchi qurilmalarni (repititor mashinalar, imtihon oluvchi mashinalar, o`rgatuvchi mashinalar, tekshiruvchi mashinalar va hokazolar) qo`llanishni istiqbolli soha deb hisoblash kerak hamda ulardan yuqorida qayd etilgan o`quvchilarning o`zlashtirish potentsiallarini aniklashda qo`llash maqsadga muvofiqdir. Endi, mehnat darslarida ishlatiladigan bilimlar, mehnat ko`nikmalari va malakalarini tekshirishning ayrim metodlarini ko`rib chiqamiz:
O`tilgan material yuzasidan so`rab chiqish. O`quvchilar bilimi va ko`nikmalarini tek-shirishning asosiy metodlaridan biridir. O`tilgan material bo`yicha so`rash dasturning o`tila-yotgan yangi materiali bilan mavzu jihatdan mazmun va mantiqiy bogliq bo`lgan mavzusi yuzasidan o`tkazish maqsadga muvofikdir, ya’ni o`quvchilar o`tilgan materialni yaxshi tushunmas ekanlar, yangi materialni ularning ongiga etkazib ham bo`lmaydi.
O`tilgan mavzu yuzasidan tuzib chiqiladigan savollar yangi materialni o`rganish uchun zamin bo`lib xizmat qilishi kerak. Takrorlash uchun ko`p savollar berishga maxliyo bo`lmay, yangi mavzuni o`rganish uchun zarur bo`lgan asosiy goyalarni aniqlash lozim. So`rash vaqti jihatidan unchalik uzoq davom etmasligi kerak. So`rash metodikasi xilma-xil bo`lishi mumkin va birinchi navbatda programmaning o`rganilayotgan mavzusi mazmuniga bogliq bo`ladi. Masalan, agar o`rganilayotgan material o`tilgan mavzu bilan boglangan bo`lib, o`quvchilarning o`zlashtirishi uchun alohida qiyinchilik tugdirmasa, u holda butun so`rash jarayoni yangi mavzuni bayon qilish oldidan o`tkazilishi mumkin.
Agar yangi mavzu materiali o`zlashtirishga qiyinlik qilsa, u holda o`tilgan material yuzasidan so`rashni yangi mavzuni (kichik qismlar tarzida) bayon qilish bilan qo`shib olib borish kerak.
Masalan, tokarlik stanogida konussimon yuzalarga ishlov berish texnologiyasini tushun-tirish vaqtida bu tushuntirishni ilgari o`tilgan mavzuga, ya’ni yuzalarni tsilindrik tarzda ishlashga oid savollar bilan taqqoslash tariqasida tashkil etish maqsadga muvofikdir. O`quvchilarning bu mavzu yuzasidan olgan bilimlari yangi materialni ancha tezroq va sifatliroq o`zlashtirishni ta’minlaydi.
Shu bilan birga o`qituvchi to`liq yoki qisman berilgan javobgar (o`quvchi bir necha marta chaqirilgan bo`lsa) baho qo`yish kerak, bu bahoning nima uchun qo`yilganini izohlab berish zarur.
Mehnat ta’limi tizimi bo`yicha o`quv materialining o`zlashtirilishi darajasini suhbat yo`li bilan aniqlash. Tekshirishning bu metodidan mavzu materiali ma’lum darajada o`quvchilarga tanish bo`lgandagina foydalanish mumkin. Masalan, dasturning «Metalga ishlov berish» degan bo`limidagi ko`pgina mavzularni suhbat yo`li bilan to`la-to`kis o`rganish mumkin. Chunki o`quvchilar bunday materiallar bilan mehnat darslarida yogochni ishlash vaqtida tanishib chiqqanlar. Shu bilan birga, suhbat metod sifatida yangi bilim-larni ma’lum qilish emas, balki ayni vaqtda ularni o`zlashtirish sifatida tekshirish uchun ham ishlatiladi.
O`qituvchi «Metallarni egovlash» mehnat operatsiyasini o`rgatishga kirishgan paytda o`quvchilarning «Yog´ochni arralash» operatsiyasini o`rganish vaqtida olgan bilimlari va mehnat ko`nikmalarida foydalanadi. O`quvchilar ana shu ikki operatsiyani tahlil qilish asosida xulosa chiqaradilar, bu ikkala operatsiyani nima birlashtirib turishi va ularning farqi nimada ekanligi haqida bir fikrga keldilar.
O`qituvchi mazkur mavzu yuzasidan o`zlashtirilgan material hajmida savollar berar ekan, o`quvchilarning o`rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarni kengaytirish imkoniga ega bo`ladi.
Bir o`quvchining o`zi suhbat jarayonida xilma-xil savollarga javob berish uchun o`qi-tuvchi tomonidan necha marta chiqarilishi mumkin. Bu holda o`quvchining hamma bergan javoblarini hisobga olgan baho qo`yiladi.
Biroq baho faqat bitta savolga to`liq javob bergan o`quvchiga qo`yilishi mumkin.
Suhbat o`quvchilarning bilim va malakalarini tekshirishning samarali metodlaridan biridir, chunki o`quvchilarning darsda faqat yangi bilimlarni o`zlashtirishda emas, ularni tekshirish vaqtida ham faol bo`lishni ko`zda tutadi, o`quvchilar javobining yuqori sifatli bo`lishi va ularning suhbat vaqtida yaxshi faollik ko`rsatishi ta’limning va tekshirishning ana shu metodi uchun xarakterli bo`lgan xususiyatidir.