6-mavzu. Sensor tizimi fiziologiyasi

Muskul-bugim sezgisi.

Muvozanatni saqlagan holda harakatlarni boshqarishda vestibulyar tizimdan tashqari chuqur sezgirlik yoki propriorepsiyaning ahamiyati katta.
Es-hushi joyida bo‘lgan odam har zumda oyoq-qollarining bir-biriga nisbatan qaysi holda turganini yaxshi seziladi. Bo‘ginlarining qaysi yo‘nalishda harakat qilganini aniq biladi. Har bir harakatga bo‘lgan qarshilikni ham darrov fahmlaydi. Bu qobiliyatlarning hammasi propriotsepsiya deyiladi, chunki tegishli retseptorlar (proprioretseptorlar)ning qo‘zg’alishi tashqi rag‘batlarga emas. Balki tananing o‘zida vujudga keiadigan rag’batlarga bog‘liq. Bu hisni chuqur sezgirlik deyilganining sababi shundaki, proprioretseptorlar asosan tananing chuqur qismlarida —muskul, pay, bo‘g‘imlar atrofida joylashgan.
Holatni sezish. Ko‘rmasdan turib ham oyoq-qollarimiz, ularning qismlari bir-biriga nisbatan qaysi holatda turganini darrov aniqlaymiz, Proprioretsepsiyaning bu xususiyati holatni sezish deyiladi. To‘g‘rirog’i holatni sezish har qaysi bo‘g‘inning bukilgan burchagini aniqlashga asoslangan. Olingan axborot juda aniq bo‘ladi. Buni bir qolni holatini ko‘rmay turib, ikkinchi qol bilan aniq takrorlash isbotlaydi. Holatni sezish deyarli adaptatsiyaga uchramaydi. Harakatni sezish. Ko‘zni yumib turib, bo‘gimlarning bukilish burchagini o‘zgartirganda biz harakat yo‘nalishi va tezgini yaxshi sezamiz. Proprioretsepsiyaning bu xususiyati harakatni sezish deyiladi. Bu sezgi harakat passiv bo‘lganda ham qolni biroz harakatlantirsa ham saqlanib qoladi. Harakatni sezish bo‘sagsi burchakning o‘zgarish amplitudasi va tezligiga bog‘liq.
Bu bo‘sag‘a proksimal bo‘g‘imlarda distal bo‘ginlarga nisbatan kam. Odamning yelka bo‘g‘inida harakatni sezish qobiliyati barmoq bo‘g‘inlaridagiga nisbatan 0 marta yuqori.
Harakatni sezishda noaniqliklarga yol qo‘yilishi mumkin. Masalan, ikki qol bilan ayni vaqtda bir xil harakatlar qilinganda, bir qol ikkinchi qoldan orqada qoladi. Bu xato, beixtiyor yuzaga chiqadi va harakat qilayotgan odam uni sezmaydi.
Kuchni sezish. Agar vaznida 10% chamasida farq bo‘lgan qadoq toshlarni birin-ketin ko‘tarib tursak, ularning og‘irligidagi farqni yaqqol sezamiz. Bu sezgining shakllanishida yukni ko‘tarish uchun kerak bo‘lgan kuchni baholaymiz. Harakatni bajarish uchun kerak bo‘lgan muskul kuchini yoki bo‘g‘inda harakatsiz holatni saqlab turish uchun zarur kuchni baholash kuchni sezish deyiladi.