Zar qadrini zargar bilar.
Maqol.
6-MAVZU. MERKANTILIZM IQTISODIY TA’LIMOTINING MOHIYATI VA
AHAMIYATI
Reja:
6.1. Merkantilizm vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
6.2. Merkantilizm iqtisodiy ta'limotining mohiyati
6.3. Merkantilizm iqtisodiy ta'limotining tarixiy taqdiri
6.4. Merkantilizm
va hozirgi zamon
Asosiy tushuncha va iboralar:
Merkantilizm; monetarizm; manufaktura; savdo
kapitalining asosiy tamoyili; kolbertizm; kameralistika;
proteksionizm; "siyosiy iqtisod"; aktiv
savdo balansi.
6.1. Merkantilizm vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
Avvalgi davrdagi iqtisodiy g`oyalarda natural xo`jalik munosabatlariga oid fikrlar
ustunlik qilgan. Yangi bozor munosabatlari shakllanishi tufayli, shunga oid iqtisodiy ta'limot
paydo bo`ldi, bu merkantilizm ta'limotidir.
"Merkantilizm" iborasi birinchi bo`lib Adam Smitning asarlarida o`z ifodasini topdi.
Lug’aviy ma'nosiga ko`ra, bu so`z italyancha bo`lib, savdogar mazmuniga ega. Bu so`z yangi
ta'limotning mazmun va mohiyatini o`zida aks ettiradi.
Uzoq
yillar davomida boylikning, xalq moddiy farovonligining asosi mehnat, yer,
dehqonchilik va chorvachilik, hunarmandchilikda deb kelinar edi, biz buni yuqorida ko`rdik.
Lekin XV asrga kelib ahvol keskin o`zgardi. Bu ta'limotning kelib chiqishiga bir qancha sotsial-
iqtisodiy sabablar turtki bo`ldi. Avvalo, feodal tuzumning yemirilishi, tovar-pul
munosabatlarining o`sishi,
fan va madaniyatning rivoji, ayniqsa, yangi yerlarning ochilishi,
buyuk geografik kashfiyotlar, mustamlakachilik tizimining paydo bo`lishi, ayniqsa savdo-
sotiqning rivojiga turtki bo`ldi. Noekvivalent savdo tufayli metropoliya koloniyalar hisobiga
beqiyos boyidi. Ana shu o`zgarishlarni asoslab beruvchi iqtisodiy ta'limot - merkantilizm yuzaga
keldi va muomala sohasini o`rganish bilan shug`ullandi. Merkantilizm sinfiy jihatdan savdo
kapitalini himoya qildi. Shu davrga kelib Yevropada oltin va kumush qahatchiligi boshlandi.
Hindistonda nodir metallar ko`p, degan mish-mishlar va u yerdagi mavjud ziravorlar insonlarni
yangi yerlar ochish, yangi boylik makonlarini izlab topishga otlantirdi.
Pul vazifasini bajargan nodir metallar (hali qog`oz pul yo`q), ularning ohangrabo kuch-
qudrati hammani oyoqqa turg`azdi, insonni o`ylashga,
ixtirolar qilishga, harakatga undadi.
Oqibatda, suvda kemalar orqali xavfli yo`lga otlanish taraddudi boshlandi, xaritalar tuzildi,
kompas kashf etildi, kerakli odamlar, asbob-anjom, suv,
oziq-ovqat, qurol-yarog` to`plandi.
Merkantilistik siyosat ham ishlab chiqildi. Uning bosh vazifasi davlatga ko`proq oltin
va kumush keltirish, deb aniqlandi. Bu davrda pul sifatida qimmatbaho metallar - oltin va
kumush ishlatilgan, shu sababli oltin va kumush zahiralarini ko`paytirish borasida ma'lum
iqtisodiy siyosatlar ishlab chiqarildi.
1492 yilda portugaliyalik Xristofor Kolumb uchta kemasi bilan tasodif tufayli Amerika
qit'asini ochdi (u o`zini Hindistondaman deb o`ylagan, shuning uchun qit'a nomi boshqa
dengizchi - Amerigo
Vespuchchiga nasib etdi, tarixning bu xatosini to`g`rilash uchun bu
qit'adagi bir davlatga Kolumbiya nomi berildi). Ammo Amerika ko`pchilik o`ylaganidek oltin-
kumushga unchalik boy emas ekan. Hindistonni qidirish yana davom etdi va 1498 yilda Vasko
da Gama tomonidan ko`pchilik intizorlik bilan kutgan bu diyorga yo`l ochildi. Boshqa dengizchi
Magellanning butun dunyo bo`ylab qilgan sayohati tufayli yangi yer, orollar kashf etildi, ular
qisqa vaqt ichida Yevropa davlatlarining
mustamlakasiga aylantirildi, u yerlarda oltin-kumush
konlari ochildi, yangi xom ashyo, ekin, hayvon turlari ochildi, ularning Yevropaga kirishi
boshlandi (paxta, makkajo`xori, tamaki, kofe, kakao). Yevropadagi davlatlar o`rtasida
(Portugaliya, Ispaniya,
Niderlandiya-Gollandiya, Fransiya va Angliya) o`rtasida kurash ham
qizidi.
Shakllanib kelayotgan yangi iqtisodiy munosabatlarning rivo-ji uchun muhim moddiy
turtki paydo bo`ldi. Kapitalizmning shakllanishi va rivoji uchun kapitalning dastlabki
jamg`arilish jarayoni kuchaydi, unga qulay imkoniyat yaratildi. Ayniqsa, savdo rivoj topdi, bosib
olingan yerlardagi arzon-garov xom ashyolar Yevropaga oqib kela boshladi, bu yerda
tayyorlangan tayyor mahsulotlar esa u yerlarga olib borib sotildi. Savdo kapitalining roli beqiyos
o`sdi. Tarixan esa bu kapital umuman kapitalning dastlabki shakli bo`lib qoldi. Undan esa sanoat
kapitali ajralib chiqdi.
