Xx asr boshlarida Xitoy. Sinxay inqilobi. Aholi soni jihatidan dunyoning eng katta mamlakati o‘nlab yillar davomida chet davlatlarning yarim mustamlakasi bo‘lib qolayotgan edi

Bexato:

XX asr boshlarida Xitoy. Sinxay inqilobi. Aholi soni jihatidan dunyoning eng katta mamlakati o‘nlab yillar davomida chet davlatlarning yarim mustamlakasi bo‘lib qolayotgan edi. XX asr boshlarida mamlakatning 400 mln aholisidan 90%i savod

360

siz edi. Uzoq yillar davomida mamlakatni imperatorning bevasi Sisi (1861-1908) boshqarardi. Urushlar va qo‘zg‘olonlar tufayli hokimiyatning obro‘si juda pasayib ketgandi.

Shunday holatda Sun Yatsen boshchiligida Sinxay inqilobi boshlanadi. Uning bunday atalishiga sabab shuki, 1911 yil uchan provinsiyasida inqilob boshlangan oy xitoyliklarning qamariy taqvimi bo‘yicha «sinxay» oyi edi. 1911-1912 yillardagi inqilob natijasida manjurlar sulolasi ag‘darildi, Xitoy respublika deb e’lon qilindi, ammo mamlakat siyosiy tarqoq holga tushib qoldi. Ayrim hudud va provinsiyalar mahalliy sarkardalar («militaristlar») qo‘lida qolib, ular bir-birlari bilan urush olib borardilar. Bunday sharoitda prezidentlik lavozimini bir yarim oydan beri egallab turgan Sun Yatsen uni qurolli kuchlar qo‘mondoni Yuan Shikayga topshirdi. Yuan Shikay Xitoy respublikasining Yangi muvaqqat prezidenti bo‘ldi. 1912 yili Sun Yatsen Gomindan («Milliy partiya») partiyasiga asos soldi va uni boshqardi. 1913 yili u xalqni «ikkinchi inqilobga» chaqirdi, ammo aholi tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi. Natijada Gomindan taqiqlanib, Sun Yatsen va uning tarafdorlari chet elga chiqib ketishdi. 1916 yili general Yuan Shikay vafot etgandan so‘ng Xitoy provinsiyalarida hokimiyatni egallab turgan feodal-militaristik guruhlarning kurash maydoniga aylandi.

Sinxay inqilobi agrar va boshqa bir qator dolzarb muammolarni hal qilmadi. Ammo inqilob natijasida Sinlar sulolasi va monarxiya yo‘q qilindi. Respublika tuzumiga o‘tgan Xitoyda burjuacha taraqqiyot jadallashdi.

XIX asrning ikkinchi yarmida Xitoyda ijtimoiy ong va madaniyat. Birinchi va ikkinchi «afyun» urushlarida Xitoyning mag‘lubiyatidan keyin mamlakatning istiqboli borasida jamiyatda bir nechta nuqtai-nazarlar paydo bo‘ldi. Ko‘pgina donishmandlar uchun bosh muammo quyidagicha edi: Xitoy uchun qaysi ma’qulroq - harbiy mag‘lubiyatga uchrab, chet davlatlarning yarim mustamlakasiga aylanishmi yoki «yovvoyilar»ning (g‘arbliklarning g‘oyalarini qabul qilib, buyuk sivilizasiyaning o‘ziga xosligini yo‘qotishmi?

Bu savolga turli xil javob bergan quyidagi asosiy guruhlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: «konservatorlar» («qattiqboshlar»), «novatorlar» («g‘arbchilar») va «axloqiy soflik guruhi» (asosan, Xaymin akademiyasi a’zolarini birlashtirgan). Birinchi guruh

361 362/ 570

Xitoyni boshqa davlatlardan ajratib ko‘yishni, chet el fukaro

*

*

*

XIX asrning boshlarida hali buyuk davlat sanalgan Xitoy asr o‘rtalariga kelib Gʻarb davlatlari, so‘ngra esa AQSH, Rossiya va Yaponiyaning ham mustamlakachilik manfaatlari kesishgan eng dolzarb hududga aylandi. Xitoyning iqtisodiy va harbiy qoloqligi uning o‘z-o‘zicha saqlanib qolayotgan buyuk davlat maqomiga qaramasdan, uni Gʻarb davlatlarining yarim mustamlakasiga aylantirdi.

XVI bob bo‘yicha savollar

1. Sinlar imperiyasida inqirozning boshlanishiga qanday omillar sabab bo‘ldi?

2. Birinchi «afon» urushida Xitoyning mag‘lubiyati uning taraqqiyotida qanday bosqichni belgilab berdi?

3. Xitoyning Gʻarb davlatlari yarim mustamlakasiga aylantirilishi asosan qanday vosita va usullar bilan amalga oshirildi?

4. Taypinlar harakati qanday bosqichlardan iborat? Harakatning maqsad va vazifalari, xitoy jamiyati taraqqiyotida tutgan o‘rni haqida nimalar bilasiz?

5. XIX asrning 2-yarmida Xitoydagi xalq qo‘zg‘olonlarining asosiy sababi nimada edi?

6. «O‘z-o‘zini kuchaytirish siyosati» deganda nimani tushunasiz?

7. XIX asrning so‘nggi choragida Xitoy tashqi siyosatida qanday o‘zgarishlar yuz berdi?

8. Islohotlarning «yuz kuni» qanday natijalar bilan yakunlandi?

9. XX asr boshlaridagi Sinxay inqilobi Xitoyning kapitalistik taraqqiyoti uchun qanday ahamiyat kasb etdi?

XVII BOB. XIX ASR - XX ASR BOSHLARIDA HINDISTON

XIX asrning birinchi yarmida Angliyaning Hindistondagi bosqinchilik siyosati. Inglizlar o‘zlarining Shimoliy Amerikadagi mustamlakalaridan ayrilgandan so‘ng Hindiston ular mustamlakachilik siyosatining asosiy ob’yektiga aylanib qoldi. Bu siyosatni olib borish avvalgiday Ost-Indiya kompaniyasiga yuklatilgan bo‘lib, uning harbiy va fuqaro xizmatchilari XIX asrning 30-yillaridagi islohotgacha to‘liq yevropaliklardan tashkil topgan edi. Bu davrda inglizlarga tobe hududlar ikki turga bo‘linar

365

edi – qaram knyazliklar va bevosita kompaniyaning o‘ziga qarashli yerlar. Kompaniyaga qarashli yerlar uchta prezidentlikka – Bengaliya, Madras va Bombeyga bo‘linib, ularning har biri o‘z hukumatiga, armiyasiga va amaldorlari366 570 ustamlaka ma’muriy apparatidagi hamma lavozimlarga tayinlash Londonda, Ost-Indiya kompaniyasining Direktorlar Kengashi nazoratida amalga oshiriladi.

363

Sun Yatsen o‘z faoliyatini islohotchilar tarafdori sifatida boshladi. 1893 yilning oxirida o‘sha paytlari islohotchilarning eng istiqbolli vakili deb hisoblagan Li Xunchjanga mamlakatni qayta qurish rejasi bayon qilingan maktub tayyorladi. Ammo o‘z maktubini shaxsan taqdim etishga uringan Sun Yatsenni Li Xunchjan qabul qilmadi. Shundan keyin, ayniqsa Yaponiya bilan urushda Xitoyning mag‘lubiyatidan so‘ng u o‘z qarashlarida ancha qat’iylashdi, Sinlar sulolasi ag‘darilishi zarurligi haqidagi fikrni ma’qulladi. Uning o‘sha davrdagi islohotchilardan asosiy farqi ham shunda edi, chunki Kan Yuvey Sinlar bilan ham murosa qilsa bo‘ladi, degan fikrda edi.

XIX asr oxirlarida madaniy sohada bir-biriga zid yo‘nalishlar paydo bo‘ladi. Bir tomondan, adabiyotda, ayniqsa she’riyatda mumtoz namunalarga taqlid qilish kuzatilsa, boshqa tomondan, jamiyatning faqat o‘qimishli qismigagina tushunarli bo‘lgan venyan eski adabiy tilini asta-sekin siqib chiqarayotgan, aholining keng qatlamlariga tushunarli bo‘lgan bayxua adabiy tilining tobora keng tarqalishi yuz berdi. Iyeroglifli yozuv o‘rniga fonetik yozuv yaratish loyihalari ham paydo bo‘la boshladi.

Poeziyada islohotlar tarafdori Xuan Szunsyanning (1848-1905) ijodi sezilarli voqea bo‘ldi. Uning she’rlari chet el hukmronligiga qarshi kurashga chorlardi. Xitoy jamiyatidagi a’yonlar qatlamining axloqini satirik ko‘rinishda bayon qilgan Li Baoszyaning «Bizning amaldorlar» romani jamoatchilikning ijobiy fikriga sazovor bo‘ldi.

Tasviriy san’atda milliy an’analarni mukammallashtirish davom etdi. Jen Bonyanning (1840-1896) «goxua» usulidagi asarlari juda mashhur bo‘lib ketdi. Buyuk rassom Si Bayshi (1861-1957) ijodining dastlabki bosqichi XIX asr oxirlariga to‘g‘ri keldi.

Me’moriy an’analar imperatorning yozgi «Ixeyuan» («Tinch istirohat bog‘i») saroyi binosida va bog‘ me’morchiligining buyuk asarlarida o‘z ifodasini topgan.

XIX asrning 2-yarmida xitoy tilida o‘nlab gazetalar va jurnallar paydo bo‘ldi. Masalan, Lin Szesyuy «Guanchjou qaydnomalari» jurnalini nashr qilgan bo‘lsa, Van Tao Gonkongda xitoy gazetasini chiqardi.

364

*

* *

XIX asrning boshlarida hali buyuk davlat sanalgan Xitoy asr o‘rtalariga kelib Gʻarb davlatlari, so‘ngra esa AQSH, Rossiya va Yaponiyaning ham mustamlakach365 pa570 tlari kesishgan eng dolzarb hududga aylandi. Xitoyning iqtisodiy va harbiy qoloqligi uning o‘z-o‘zicha saqlanib qolayotgan buyuk davlat maqomiga qaramasdan, uni

lan qutulishi mumkinligi va unga erishish uchun ba’zi bir to‘siqlardan qutulish haqidagi fikrini bayon qilgan.

U barcha to‘siqlarni olib tashlash va 200-300 yil davomida Yer yuzida adolat o‘rnatish imkoniyati bor, degan fikrda edi. Birinchi bosqichda qurolli kuchlarni tarqatib yuborish bo‘yicha umumjahon konferensiyasini chaqirish, Millatlar Ittifoqini tuzish, umumjahon parlamenti va hukumatini tashkil qilish taklif etiladi.

Kan Yuveyning o‘zi yaratgan nazariyasini konfusiylik ta’limotining rivojlantirilishi deb hisoblardi, ammo u bildirgan fikrlarning ko‘pchiligi konfusiylikka zid edi. Ba’zi elementlar taypinlar ta’limotidan, shuningdek, chet elliklar tomonidan xitoy tilida nashr etilayotgan jurnallar orqali tanishish mumkin bo‘lgan garbiy yevropalik utopistlarning nazariyalaridan olingandi.

XIX asr oxirida Xitoy islohotchilik tafakkurining yana bir yorqin vakili Tan Situn (1863—1898) edi. Xubey viloyati gubernatorining o‘g‘li bo‘lgan Tan 1885 yili Gʻarb fanlarini o‘rganish bo‘yicha to‘garakka asos solgan, Xitoy shaharlarida turli amaldorlik lavozimlarini egallab yurgan. U manjur hukmdorlari buyrug‘i bilan qatl etilganidan keyin «Insonparvarlik haqidagi ta’limot» nomli falsafiy asari chop etildi. Unda Tan Situn Xitoyning barcha ko‘rguliklarida ajnabiy Sinlar sulolasini ayblaydi. U Xitoyning Koreya, Afg‘oniston, Eron va Usmoniylar imperiyasi bilan ittifoq tuzishi g‘oyasini ilgari surdi. Bu mamlakatlar ham chet davlatlarning salbiy ta’sirini o‘zlarida his qilar, monarxiyalik tuzumining yo‘q qilinishiga va demokratiya o‘rnatilishiga ehtiyoj sezardi. Tan Situn Xitoyda respublika tuzumi o‘rnatilishi goyasiga juda yaqinlashib keldi, «barcha monarxlarni yo‘q qilgan» Buyuk fransuz inqilobining tajribasini ijobiy namuna deb hisoblagandi. U Gʻarb mamlakatlaridagi tartibni ideallashtirar, lekin shunga qaramasdan, ularni Xitoyda to‘liq qo‘llash mumkin, deb hisoblamas edi. 1898 yili u o‘z dunyoqarashlariga qaramasdan, murosa qilishga ko‘ndi va islohotlar uchun harakatning rahbarlaridan biri bo‘ldi.

Sun Yatsen XIX asrning oxirlarida hali buyuk donishmand sifatida to‘laligicha o‘zini namoyon qilgani yo‘q edi, lekin shunga qaramasdan uning o‘sha davrdagi ba’zi asarlari e’tiborga loyiq.

363

Sun Yatsen o‘z faoliyatini islohotchilar tarafdori sifatida boshladi. 1893 yilning oxirida o‘sha paytlari islohotchilarning eng istiqbolli vakili deb hisoblagan Li Xunchjanga mamlakatni qayta qurish rejasi bayon qilin364a570 yyorladi. Ammo o‘z maktubini shaxsan taqdim etishga uringan Sun Yatsenni Li Xunchjan qabul qilmadi. Shundan keyin, ayniqsa Yaponiya bilan urushda Xitoyning