6-mavzu. Merkantilizm iqtisodiy ta’limotining mohiyati va ahamiyati reja

6.2. Merkantilizm iqtisodiy ta'limotining mohiyati 
Merkantilizm rivojida ikki davrni ajratish mumkin: 
1. Ilk merkantilizm yoki monetarizm (XV-XVI asr o`rtalari). 
2. Rivojlangan merkantilizm, savdo balansi (yoki manufaktura sistemasi) (XVI-XVIII 
asr o`rtalari). 
Yangi ta'limot vujudga kelishi manufaktura bilan bevosita bog`liqdir. Iqtisodiyot 
tarixida sanoatning uch xil shaklini ajratish mumkin: uy hunarmandchiligi, manufaktura va 
fabrika. Uy hunarmandchiligida sohalar, tarmoqlararo mehnat taqsimoti mavjud, hamma ishni 
bir odam yoki shogird, oila bilan birga qilinadi. Manufakturada esa kooperatsiya yuzaga keladi, 
eng muhimi chuqur mehnat taqsimoti, xususiy tadbirkor, yollanma ishchi kuchi paydo bo`ladi 
(XV asr). Fabrika to`g`risida esa quyida axborot beriladi. 
Merkantilizmning birinchi davri o`sha davr iborasi bilan aytganda monetar, ya'ni oltin 
va kumush pullar to`plash bilan bog`liq edi. Bunda pul balansi siyosati olib borilgan, chetdan 
imkoni boricha kam tayyor tovar sotib olishga urinilgan. qimmatbaho metallni tashqariga, chetga 
olib ketish taqiqlangan. Savdogarlarga olib chiqilgan mahsulotning bir qismiga pul olib kelish 
majburiyati yuklangan (qolgani tovar bo`lishi mumkin). Chet ellik savdogarlarni esa sotilgan 
mol pulining hammasiga yangi tovar sotib olishga majbur qilingan (pul olib chiqib ketmasliklari 
uchun). Bu siyosat nazorat kuchli bo`lishini talab etgan, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojini 
susaytirgan. 
Taniqli iqtisodchi N.D.Kondratyev fikricha, merkantilistlarning iqtisodiy tizimi amaliy 
siyosat bo`lib, xalq xo`jaligi qandaqa bo`lishi kerak va unga nisbatan davlat hokimiyatining 
munosabati masalasi asosiydir. 
Merkantilizmni qisqacha qilib quyidagicha ta'riflash mumkin: iqtisodiy siyosatda: 
mamlakatda va davlat xazinasida imkoni boricha nodir metallarni (oltin, kumush, javohir, zar va 
durlarni) ko`proq to`plash; nazariya va ta'limotda: savdo, pul oboroti, ya'ni muomala sohasida 
iqtisodiy qonuniyatlarni izlab topish. "Insonlar metall uchun qurbon bo`lmoqda", ya'ni oltin 
fetishizmi butun kapitalistik jamiyat rivojiga hamohang bo`lgan yangi hayot tarzi va fikrlashning 
tarkibiy qismidir. Ayniqsa, savdo kapitali davrida bu yorqin namoyon bo`ldi. Savdo kapitalining 
asosiy tamoyili - qimmatroq sotish uchun sotib olish (bu xodisa O`zbekistonda ham hozirgi davr 
o`zgarishlarida uchrab turadi). Ularning, ya'ni sotib olish va sotish farqi esa sariq metall shaklida 
namoyon bo`ladi. Farq, ya'ni foyda faqat ishlab chiqarishda, faqat mehnat yo`li bilan yuzaga 

---

kelishi mumkinligi haqida o`ylanmaydi. Chet ellarga ko`proq chiqarish va ulardan kamroq olish 
siyosati ham davlat siyosatiga aylandi. Agar davlatda pul ko`p bo`lsa, hamma narsa yaxshi 
bo`ladi, degan fikr asosiy bo`lgan va bu davlatning, dvoryanlarning va burjuaziyaning talab-
ehtiyojlariga mos tushgan. Bu kapitalning dastlabki jamg`arilishi bilan bevosita bog`liqdir. 
Haqiqatan ham har qanday tadbirkorlik puldan boshlanadi va pul kapitalga aylanadi, 
chunki unga ishchilar yollanadi, qayta ishlash yoki sotish uchun tovarlar sotib olinadi. Uni 
amalga oshirish nihoyatda primitiv (sodda) yo`llar bilan amalga oshiriladi, bu ishlar odatda 
davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi bilan, ma'muriy yo`llar bilan bajarilgan. Bu jarayonda 
esa davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ancha cheklangan bo`lib, rivojlangan merkantilizm 
tarafdorlari davlat aralashuvini tabiiy huquq tamoyillariga mos bo`lishini istaydilar. 
Qadimgi Sharqda paydo bo`lgan tabiiy huquq falsafasi antik dunyoda (Arastu va 
boshqa olimlar tomonidan) rivojlantirildi va ayniqsa uyg`onish davrida yuksaldi. Bu huquqlar 
abstrakt "inson tabiati" va uning "tabiiy huquqlari"dan iborat deb qabul qilingan va ko`p hollarda 
O`rta asrdagi cherkov va dunyoviy (davlat) despotizmiga qarama-qarshi bo`lgan progressiv 
elementlardan iborat. 
Faylasuflar va ularning aqidalariga amal qilgan merkantilizm amaliyotchilari davlatga 
murojaat etib, insonlarning tabiiy huquqlarini ta'minlashni talab etganlar. Ana shu talablar 
orasida mulkchilik va xavfsizlik bor. Bu ta'limotning ijtimoiy ma'nosi shuki, davlat yangi jamiyat 
boyligi o`sishini ta'minlovchi sharoitni yaratishi va qo`llashi shart edi. Iqtisodiy ta'limotlarning 
tabiiy huquq bilan aloqasi keyinchalik merkantilizmdan klassik iqtisodiy maktabga ham o`tdi. 
Lekin bu aloqa mazmuni keyingi davrda ancha o`zgardi (Fransiyadagi fiziokratizm, Angliyadagi 
Smit), chunki bu davrda burjuaziya davlat homiyligiga unchalik muhtoj emas edi, hatto u 
davlatning imkoni boricha iqtisodiyotga aralashuviga qarshi bo`lgan. 
M.Blaus fikricha, merkantilistlar ilmiy dunyoqarashining yetakchi tamoyillari 
quyidagilar: 1) oltin va boshqa qimmatbaho metallar boylikning asosi sifatida qaraladi; 2) 
mamlakatga oltin va kumushlarning oqib kelishini ta'minlash maqsadida tashqi savdoni tartibga 
solish; 3) arzon xomashyoni import qilish yo`li bilan sanoatni qo`llab-quvvatlash; 4)import 
qilinadigan tayyor sanoat tovarlariga proteksionistik (yuqori) tariflar; 5) eksportni, ayniqsa 
tayyor mahsulot eksportini rag`batlantirish; 6) ish haqining past darajasini ushlab turish uchun 
aholi sonining o`sishi. Shak-shubhasiz, milliy farovonlikning asosiy sharti sifatida aktiv savdo 
balansi hisoblangan va bu merkantilizm g`oyasining yuragi edi. 
Bir qancha olimlar fikricha, merkantilizm bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanishi 
davrining dastlabki iqtisodiy maktabi sifatida (avvalgi davrda bozor iqtisodiyoti unsurlari 
bo`lgan emas degan fikrdan yiroqmiz) o`ziga xos nazariy-metodologik xususiyatlarga ega. 
Ularning mohiyati quyidagilardan iborat: 
·Tahsil predmeti (iqtisodiy tahlil) sifatida muomala sohasi muammolarini o`rganish 
afzal deb qaraladi, bunda uni ishlab chiqarish muammolari bilan bog`lab qarab chiqish butunlay 
inkor etiladi; 
·Tahlil metodi (uslubi) sifatida asosan empirizm (tajriba)dan foydalaniladi, bunda 
iqtisodiy xodisalarning tashqi ko`rinishlarigina ta'riflanib, iqtisodiyotning barcha sohalarini o`z 
ichiga olgan ma'lum tizim asosida tahlil etish istisno etiladi; 
·Pulning kashf etilishi insonlarning sun'iy kashfiyot oqibati deb hisoblanadi, pulning 
o`zi esa aynan boylik deb qaraladi; 
·Pul qiymati (qimmati) kelib chiqishini oltin va kumushning "obyektiv (jonli) tabiati" 
dan va ularning mamlakatdagi miqdori bilan belgilanadi; 
·Mehnatga taklifning o`sishi ish haqining yuqori emas, past bo`lish zarurati bilan 
bog`lanadi; 

---

·Davlatning tartibga solishi tufayli iqtisodiy o`sish mamlakat pul boyligining ko`payish 
oqibati sifatida qaraladi, bunda tashqi savdo va savdo balansi saldosining ijobiy (aktiv) bo`lishi 
ta'minlanishi kerak. 
Manufakturalarning rivoji mustamlakalardan keltirilgan arzon, ko`p va sifatli xom 
ashyo hisobiga ro`y berdi, tayyor mollar esa o`sha va boshqa mamlakatlarga olib borilib, ancha 
qimmatga pullangan. Noekvivalent almashuv oqibatida metropoliya boyib borgan. Bu sohada 
Angliya yuksak yutuqlarni qo`lga kiritdi. Agar Angliya hududini 1 deb olsak, u o`zidan 120 
marta katta bo`lgan yerni koloniyaga aylantirgan va undan ustalik bilan foydalangan. 
Demak, merkantilizm bo`yicha boylikning asosi pul (davlatda qancha pul ko`p bo`lsa, u 
shuncha boy deb hisoblangan) va pul miqdorini davlat hokimiyati yordamida oshirish mumkin. 
Aslida merkantilizm buyuk geografik kashfiyotlardan oldinroq paydo bo`ldi va XVI asrning 
o`rtalarigacha (asosiy oltinlar yig`ib olinguncha) yashadi. 
Ilk merkantilizm davrida chaqalar ataylab ishdan chiqarilgan, chunki bu pullar bilan 
faqat ichki savdo oborotini olib borish mumkin (tashqi savdoda esa mumkin emas), maqsad - 
pulni mamlakatda saqlab qolish. 
Bu siyosatning muhim namoyandalari Angliyada U.Stafford, Italiyada G.Skaruffi va 
boshqalardir. Masalan, florensiyalik (Italiya) bankir B.Divanzetti (1529-1606) pul (chaqa)ni 
iqtisodiy organizmning qoniga o`xshatadi, demak, agar chaqa (pul) bo`lmasa (qon kabi), 
organizm o`ladi. Kapitalizmning o`sishi, savdoning rivoji tufayli bu siyosat o`zini oqlamadi 
(XVII asrdan boshlab XVIII asrgacha), pul balansi siyosati savdo balansi siyosati bilan almashdi. 
Bunda davlatdan pul olib chiqishga ruxsat berildi. Albatta oltin va kumush pullarning ahamiyati 
yo`qolmagan, ammo, endi imkon boricha chetga ko`proq mahsulot sotib, aksincha, chetdan 
kamroq keltirish siyosati olib borildi, ya'ni faol va ijobiy savdoga amal qilindi. Buni 
proteksionizm siyosati deyiladi (erkin savdoga qarama-qarshi). Bu siyosatni ayniqsa Angliya 
keng qo`llagan. 
Rivojlangan merkantilizm yoki savdo balansi nazariyasi XVI asrning ikkinchi yarmida 
paydo bo`ldi va XVII asrning o`rtalarida asosan Angliyada avj oldi. Uning asosiy mafkurachisi 
Tomas Mann (1571-1641) edi. Uning fikricha, pul tashqi savdo oborotida boshlang`ich 
maskantni tashkil etadi, ya'ni P-T-P. T.Mannning fikricha, har bir savdo kapitalisti o`z pulini 
ma'lum foyda olish uchun oborotga qo`yadi. Shunday yo`l bilan, ya'ni savdo yo`li bilan boyish 
kerak. Tovar chiqarish miqdori (eksport), uni kiritish (import) dan ortiq bo`lishi zarur. Ishlab 
chiqarishni rivojlantirish savdoni kengaytirish vositasi sifatida qaraladi. Tovar, pul, foyda va 
kapital orasidagi aloqadorlikning sababini topishga harakat qilingan. U Makedoniya podshosi 
Filipp Makedonskiyning "Kuch natija bermagan joyda pulni ishga solish kerak", degan iborasini 
yaxshi ko`rgan. 
Savdo balansini oshirish uchun ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga e'tibor 
berildi, bunda birinchi navbatda yollanma ishchilarning ish haqini cheklash va umuman, 
xalqning turmush darajasini pasaytirish kerak, deb topildi. Ish haqini cheklash zarurligi g`oyaviy 
asosda hal etildi. T.Manni yozishicha, "mo`lko`lchilik va kuch xalqni qanchalik buzsa, ehtiyojsiz 
qilib qo`ysa, qashshoqlik va muhtojlik uni shunchalik aqlli va mehnatsevar qiladi" emish. Bu 
albatta, savdo kapitali xodimlari har qanday yo`l bilan imkoni boricha ko`proq boyishi uchun 
yo`l ochib berish, demakdir. XV-XVII asrlarda merkantilizm g`oyalari (pul to`plash siyosati, 
proteksionizm, xo`jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar) Yevropaning 
deyarli barcha mamlakatlarida, Portugaliyadan to Maskoviyagacha yoyildi. Fransiyada bu g`oya 
XVIII asrning ikkinchi yarmida moliya ministri Kolber tomonidan rivojlantirildi. Fransiyada 
sudxo`rlikning rivojlanishi shu siyosat bilan chambarchas bog`liq, uning ta'siri asrlar davomida 
saqlanib qoldi va milliy xususiyat kasb etdi (P-P). Italiya iqtisodchilari ham (A.Serra) bu 
ta'limotni keng tadqiq etdilar. Agar inglizlarda bu ta'limot ko`proq "savdo" bilan bog`liq bo`lsa, 

---

italiyaliklarda u ko`proq "pul", "chaqa" shaklida namoyon bo`lgan. Germaniyada merkantilizm 
komeralistika shaklida bo`lib, XIX asr boshlarigacha rasmiy iqtisodiy doktrina edi. 
Ammo, merkantilizmning iqtisodiy g`oyalari va uning nazariy asosi Angliyada ishlab 
chiqildi. O`z davri uchun bu ta'limot ancha ijobiy voqea bo`ldi. 
Merkantilizmning nazariy va siyosiy siyosat sifatida milliy xarakterda ekanligi o`zining 
asosiga ega edi. Kapitalizmning tez rivoji faqat millik ramkalarda mumkin edi va ko`p hollarda 
davlat hokimiyatiga bog`liq bo`lgan, chunki davlat kapital jamg`arilishiga yordam bergan va shu 
bilan xo`jalik o`sishini ta'minlagan. Merkantilistlarning qarashlari shu davrdagi iqtisodiy 
rivojning haqiqiy qonuniyat va talablarini izhor etgan. Nima uchun "boylik", ya'ni iste'mol 
qilinayotgan va jamlanayotgan boyliklar (ya'ni iste'mol qiymatlari) bir mamlakatda 
boshqasinikidan tezroq o`sadi? 
Korxona va ayniqsa davlat miqyosida boylik tezroq ko`payishi uchun nima qilish 
mumkin va zarur? degan savol tug`iladi. Merkantilistlar shu savolga javob berishga urindilar. 
Davr taqozosi tufayli sanoat hali feodalistik, aniqrog`i kapitalizmgacha bo`lgan shaklda 
edi va sanoat kapitali hali yetakchi emas edi, asosiy kapital savdoda to`plandi. Shu davrda Ost-
Indiya, Afrika va boshqa koloniyalarning asosiy maqsadlari savdo bilan bog`liq edi. "Milliy 
boylikka" asosan va ko`proq savdo kapitali sifatida qaralgan va asosiy iqtisodiy kategoriya - 
almashuv qiymatiga katta e'tibor berilgan. 
Arastu, Ibn Xaldun va boshqa olimlarga tegishli bo`lgan ekvivalent (teng) almashuv 
tamoyili merkantilistlarga yot edi. Aksincha, ularning fikricha almashuv tabiatan tengsiz 
noekvivalentdir. Bu g`oyaning kelib chiqishi tarixan bo`lib, ular almashuv deganda birinchi 
navbatda tashqi savdo almashuvini tushunishgan, ayniqsa rivojda ortda qolgan xalqlar va 
mustamlakalardagi almashuv oldindan teng bo`lmagan. 
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, boshqa yo`nalish (Arastu), O`rta asrdagi 
tadqiqotchilardan 
farqli 
ravishda 
merkantilistlar 
qiymatning 
mehnat 
nazariyasini 
rivojlantirmadilar. Ularning fikricha, kapitalning o`sishi va jamg`arilishi almashuv tufayli, 
ayniqsa tashqi savdo tufayli ro`y beradi, lekin ular ko`p masalalarni to`g`ri hal etishga 
intilganlar. 
Merkantilizm bu davrda xalq manfaatlaridan yiroq siyosatni olib borayotganligi 
ochiqdan-ochiq ma'lum bo`lib qoldi. 
Ba'zi bir ingliz mualliflari, masalan J.Chayld, U.Teml boshqacha yo`l, ya'ni ssuda 
kapitali miqdori (foiz)ni kamaytirishni taklif etgan. Merkantilistlarning g`oyalari burjua siyosiy 
iqtisodining avvalgi davr qarashlarini aks ettiradi, chunki ular asosiy e'tiborni muomala sohasiga 
qaratgan edilar (boylik asosan ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi, buni keyinroq ko`ramiz). 
Merkantilizm turli davlatlarda asosiy sohalarda bir xil namoyon bo`lsa ham o`ziga xos milliy 
xususiyatlarga ham ega. 
Kapitalistik ishlab chiqarishga imkoni boricha ko`proq aholini jalb etish muhim deb 
hisoblangan, chunki real ish haqi past bo`lgan sharoitda foyda kelishi oshadi va kapital 
jamg`arilishi tezlashadi. 
Pul tizimini tartibga solish, bu borada davlatning rolini oshirish qo`llangan. Ayrim 
mutaxassislar, T.Mann chetga nodir metallar chiqarishga ruxsat berish tarafdori edi. Uning 
fikricha, dehqon hosil olish uchun yerga don sepishi kerak bo`lgani kabi, savdogar ham chetga 
pul olib chiqishi va unga chet el tovarlarini sotib olishi, uni ko`plab olib kelib, yana qaytadan 
sotishi va yangi qo`shimcha pul ishlab, millatga foyda keltirishi kerak. Mamlakat quyidagi 
xalqaro almashuv yo`llari bilan foyda olishi mumkin: tovarlar, xizmatlar, nodir metallar eksporti 
yoki investitsiya shaklida kapital importi (chet eldagi kapital foydasi shaklida ham bo`lishi 
mumkin). Davlat sarflari quyidagicha: tovarlar importi, yashirin import, nodir metallar importi 
va chet el aktivlar shaklidagi kapital eksporti. Odatda bu ikki holat teng bo`ladi. Ammo, 

---

merkantilistlar shu yo`l bilan foyda olish mumkinligiga ishonganlar, bu xato fikrdir (quyida 
ko`riladi). 
Merkantilizm ta'limot sifatida ham, iqtisodiy siyosatdagi yo`nalish sifatida ham turlicha 
edi: eskirayotgan feodal munosabatlarga qarama-qarshi va yangi burjuaziyani qo`llash orqali o`z 
davri uchun progressiv bo`lgan ilk kapitalizmning shakllanishiga yaxshi imkoniyat yaratdi. 
Ammo, Fransiyada Ludovik XIV ("Davlat bu men" degan) va Kolber tomonidan 
manufakturalarni ko`paytirish usuli milliy sanoatni rivojlantirish uchun emas, absolutizmni 
mustahkamlash, qirol xonadonining sarf-xarajatlarini qoplashga qaratildi. Germaniyadagi 
kameralistlar ham mavjud hokimiyatni qo`llash, aholini esa ularga so`zsiz bo`ysundirishga 
harakat qildilar. 
Merkantilizm bilan birga siyosiy iqtisod tushunchasi ham kirib keldi. Bu tushuncha 
fransiyalik Antuan Monkretyen Syer de Vattevil tomonidan kiritildi (1565-1621). U 1615 yilda 
"Siyosiy iqtisod traktati" kitobini yozdi. Bundagi asosiy g`oya - "ko`p sotishu, kam sotib olish". 
Olim o`z g`oyalari bo`yicha faol merkantilist edi. 
"Siyosiy iqtisod" tushunchasi va shu nomli fan XX asrning 90-yillarigacha yashab 
keldi, ayniqsa sobiq sotsialistik deb atalgan mamlakatlarda bu nom mashhur edi, chunki 
davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini qonuniyat darajasiga ko`targan edi. G’arbda XIX asr 
oxirida (A.Marshall) bu ibora "ekonomiks" shaklida qo`llanila boshlangan (bu haqda quyida gap 
boradi). 
Angliyada qishloq xo`jaligi va sanoatda kapitalistik o`zgarishlar erta amalga oshgan va 
bunga merkantilizm ham yordam bergan bo`lsa, Fransiyada ahvol o`zgacha edi. Fransiyada 
yangi merkantilizm siyosati (Ludovik XIV) hukumat a'zosi (moliya nazoratchisi va dengiz ishlari 
vaziri) Jan Batist Kolber (1619-1683) tomonidan keng olib borildi (bu siyosat kolbertizm deb 
ataladi). Bu davlatda feodal munosabatlar (ayniqsa mayda dehqonchilik) keng tarqalgani uchun 
Kolber asosiy e'tiborni sanoatga qaratdi va agrar sohani deyarli e'tiborga olmadi. Masalan, 
chetdan qishloq xo`jaligi mahsulotlari keltirish qo`llangan, chiqarish esa cheklangan, don narxi 
davlat tomonidan past ushlab turilgan. 
Bu siyosat va sanoat birinchi o`ringa qo`yiladi va ayniqsa qishloq xo`jaligining 
pasayishiga olib keldi, bu esa noroziliklarga sabbab bo`ldi. Shunday haqiqatga yaqin rivoyat 
borki, unga ko`ra ishbilarmonlar Kolberga shikoyat qilishgan, shunda u "nima istaysizlar" deb 
so`raganda fransuzcha "laisser faier" (qilishga ruxsat bering, ya'ni o`z-o`zidan davom etaversin) 
degan ekanlar. 
Bu ibora hozirgi davrda ham sof erkin iqtisodiyot prinsiplarini, birinchi navbatda, 
davlatning iqtisodiyotga aralashmasligini talab etadi (liberalizatsiya, lesseferr). 
Merkantilizmning yana bir shakli kameralistika (lotinchada-xazina) bo`lib, ayniqsa, 
Germaniyada keng tarqalgan. Bu g`oya tarafdorlari yirik feodallar xo`jaliklarini boshqarish 
masalasini yuqori qo`yadilar va buni idora doirasida hal qiladilar. 
Demak, yangi ta'limot bo`yicha iqtisodiyotda davlat roli birinchi o`ringa qo`yiladi. 
Amalda esa turli-tuman farmon, farmoyish, qonunlar yuzaga erkin raqobatga yo`l berilmas edi. 
Hunarmandchilik bo`yicha sex tizimi, feodallarning imtiyozlarini himoya qiluvchi qoidalar 
saqlab qolindi (tenglik yo`q). Bu tizim Fransiyada XVIII asr oxirigacha, Angliyada XIX asr 
boshlarigacha saqlab kelindi. 
Merkantilizm bozor iqtisodiyotining birinchi ta'limoti edi. Bu ta'limot barcha 
mamlakatlarda tarixan progressiv xarakterga ega. Merkantilistlar birinchi marta boylik sifatida 
iste'mol qiymatini emas, balki almashuv qiymatini qabul qildilar. Ular qiymatni va demak 
boylikni pul bilan tenglashtirib, oddiy til bilan aytganda qo`pol, sodda shaklda bozor-kapitalistik 
iqtisodiyotning siri, uning almashuv qiymatiga to`la tobe' ekanligini ochib qo`ydilar. 

---

Xullas, merkantilistlar qiymatning mehnat nazariyasidan ancha uzoqda edilar. 
Merkantilizm (proteksionizm) siyosati kapitalning dastlabki jamg`arilishini va demak, 
feodalizmdan kapitalizmga o`tishni tezlashtirdi.