6-mavzu. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari reja

---

6-MAVZU. JISMONIY TARBIYANING DIDAKTIK TAMOYILLARI 
 
Reja: 
1.
Onglilik va faollilik tamoyili.
2.
Ko’rgazmalilik tamoyili.
3.
Muntazamlilik tamoyili.
4.
Asta-sekinlik tamoyili.
5.
Ketma-ketlik tamoyili
 
Tayanch so’z va iboralar: 
Tamoyil, jismoniy tarbiya nazariyasining 
tamoyillari;ta’lim jarayonida onglilik; ta’lim jarayonida faollilik; ta’lim jarayonida 
ko’rgazmalilik; vositali va vositasiz ko’rgazmalilik; muntazamlilik; takroriylik 
(variantsiyalash) printsipi; tushuntirishda obrazlilik; mashg’ulotlar intervali; 
individuallilikning xususiyatlari; individuallik tamoyili; ta’lim jarayonining 
tayyorlov yo’nalish beruvchi mashqlari; talabalarni malakasini oshirish; talabalarni 
to’g’ri chizik bo’ylab oshirish; talabalarni pogonasimon oshirish; talabalarni 
to’lqinsimon oshirish; uslbiy printsiplarni o’zaro uzviyligi.
Jismoniy tarbiya tamoyillari.
1
 
Umumijtimoiy tamoyillar
Umumpedagogik 
(metodik) tamoyillar 
Spetsifik 
(maxsuslashgan) 
tamoyillar 
1. Shaxsni har tomonlama 
rivojlantirish.
1. Onglilik va faollik.
1. Uzluksizlik.
2. Sog’lomlashtirishga 
yo’nalganlik.
2. Ko’rgazmalik.
2. Pedagogik ta’sirning 
asta-sekin oshib borishi
3. Amaliylik.
3. Oson tushunarlilik va 
individuallashtirish.
3. Davriylik (tsikllik).
4. Jismoniy tarbiyaning mehnat 
va harbiy faoliyat bilan 
aloqadorligi.
4. Tizimlilik.
4. Pedagogik ta’sirning 
yoshga mosligi tamoyili.
Ta’lim jarayonida onglilik va faollik
- O’qitishga ongli munosabat va unda 
shug’ullanuvchining faolligi har qanday pedagogik jarayonning kimmatini oshiradi. 
Ulug rus pedagogi, ana tomi, vrachi P.F. Lesgaft ilgari surgan ta’limdagi onglilik va 
faollik printsipi harakat faoliyatlarini mexaniq ravishda taklid qilib baja rish orqali 
o’zlashtirishni kat’iyyan koraladi va birinchi bo’lib harakatlarni takkoslay olish, 
uning tahlilini qilish orqali nazariy bilimlarni egallash g’oyasini ilgari surdi. U 
1
И.В. Еркомайшвили. Основы теории физической культуры. Курс лекций. Научный редактор доцент, 
канд. пед. наук О.Л.Жукова. 191 стр. Екатеринбург, 2004.

---

“jismoniy mashq bilan mashq qilish faqat kuchni, jismoniy rivojlanganlikni 
ko’rsatkichlarini oshiradi”, - degan ko’pol tushunchani asosiy xatolardan biri deb 
ko’rsatdi.
Tarbiya jarayonida bu printsipni qo’llash mashg’ulotni umumiy vazifalariga 
kizikish uygotish va fikrlashni shakillantirish bilan boshlanadi. Eng avvalo, harakat 
faoliyatini xayotiy-amaliyligi aniq misollar yordamida ta’limning mavzulashtirish 
orqali amalga oshirila boshlanishi lozim. Tarbiyasi tanlangan mavzu mohiyatini 
asta-sekinlik bilan ocha boshlaydi. O’qitishning boshlangich etapidagi tor, ongli 
fikrlash doirasi mazmuni (komatining chiroyli bo’lishi, kuchining ortishi vax.klar) 
mashg’ulotlardagi xayotiy-amaliy holatlar orqali, jismoniy madaniyat va sport 
mashg’ulotlari shaxsni ijodiy mehnatga va Vatan mudofaasiga tayerlash dek 
vazifalarni asta-sekinlik bilan mutaxassis bilimlarga tayanib tushuntiriladi. Maxsus 
ammabop adabiyotlar, qo’llanmalar tavsiya qilinadi. Nazariy bilimlar ortishiga 
erishish onglilik printsipining uzak maqsadlaridan biridir. Bu maqsadga erisha 
olmaslik kundalik bajariladigan jismoniy mashqlar bilan shug’ullashnish 
mashg’ulotlariga odatning shakillanishi susaytiradi, mashq qilishning turmush 
tarziga aylanishiga tuskinlik qiladi. Bundan tashqari, shug’ullanuvchilar jismoniy 
madaniyat, sport mavzulariga oid muntazam lektsiyalar, suxbatlar, xikoyalar 
eshitishlari, maktab fizkultura dasto’rining nazariy qismini o’rganishlari, metodik 
va xujjatli filmlar qurishlari, uz-o’zini tibbiy nazorat qilish koidalarini bilishlari, 
“aktiv, passiv dam”, “bajara olish”, “harakat malakasi”, “oliy harakat tartibi”, 
“malakaning ijobiy va salbiy kuchishi” atamalari mohiyatini tushunishlari lozim.
O’zlashtirilishi, mustaxkamlanishi, takomillashtirilishi lozim bo’lgan, nima 
uchun harakat faoliyatini aynan shunday(ko’rsatilgandek) bajarilishi shart ekanligi 
o’quvchi ongiga etkazilishi kerak. Mashqlan gan barmoklar (voleybolchiniki) 
turmshda nozik barmok harakatlarini talab qiladigan kasblarni egallashda (soatsoz, 
zargar va boshqalar) kul kelishi ongiga etgan shug’ullanuvchi ta’lim jarayoniga 
ongli munosabatda bo’lishi dan tashqari, uning faolligi ortadi.
Mashq, harakat texnikasini egallash oz energiya sarflab samarali harakat qilish, 
uni bajarish orqali organizmda sodir bo’ladigan turli xil o’zgarishlarni tushuntirish, 
topshirikka nisbatan onglilik va faollikni oshiradi.
O’qituvchilarning ko’tarinki kayfiyati, yuzidagi tabassumi, kiyimlarning 
yarashganligi va ixchamligi, harakatlarni xavas qiladigan dara jada chiroyli, ravon 
ketma-ketlikda bajarishi, mashqlar tarkibini uning bajarilishi ritmiga moslab, 
turtliklar tarzidagi xor bo’lib, bara variga aytiladigan aytishuvlar kiritilishi ta’lim 
jarayonidagi vazi falarni hal kiilishga zur kizikish uygotadi va fikrlashni shakillan 
tiradi.
Jismoniy tarbiya jarayonida ongli analiz va jismoniy mashqni bajarishda 
nazoratdan foydalanish ta’limning printsipial mexanizmlari dan biridir.

---

Ongli ravishda bajarilayotgan “ixtiyoriy harakat» ning mohiyatiga etib, uning 
bajarilishi texnkasi asosi, zvenolari, detallarini nazorat kila olishning ahamiyati 
ta’lim jarayonida o’z samarasini berishi ilmiy - amaliy isbotlangan.
Abelskiyning tajribasi bo’yicha shug’ullunuvchilarni sakrash texni kasiga 
o’rgatish uchun 120-150 o’rinish(popo’tka) tavsiya qilingan. O’rinishlar 
tugallangandan so’ng shug’ullanuvchilar bilan shu harakatning to’zili shi, bajarish 
texnikasi xaqidagi suxbatlar (diskusiya) natijasi uta koni karsiz bo’lgan. Navbatdagi 
guruxga esa mashq texnikasi, uning tuzilishi, hayotiy - amaliy ahamiyati xaqida 
etarli darajadagi nazariy tayyorgarlikdan so’ng mashqni bajarish tavsiya kiliganda, 
shug’ullanuvchilar 2-3 o’rinishdan keyin mashq texnikasini osongina o’zlashtirib 
olganliklari kuzatilgan.
2
Amaliyotda 
yuqori 
malakali 
sprotchilar 
mashqni 
sport 
texnikasi 
avtomatlashgan darajada, ya’ni harakatni oliy makomda bajara olishni o’z oldilariga 
maqsad qilib qo’yadilar. Mexaniq ravishda tushunmay, kur-kurona, taklid tarzida 
mashq qilishning samarasizligi surunkali mashq qilish jarayonida me’ridan ortik 
energiya sarflashga, shug’ullanuvchida shu hara katga nisbatan sovish 
“tokatsizlikni» ni shakkillantiradi. Shuning uchun ongli tahlil - o’z harakatini 
baholay olish, o’qitish jarayonining cho’zilib ketishini oldini oladi.
Ongli analizda mashq texnikasini tahlili bilangina bilangina chegaralanmay, 
uni biomexaniq, matematik hisoblash, bioritmika va sport metrologiyasining 
qonuniyatlarini nazarda tutgan holda, shug’ullanuvchining anatomiya, sport 
fiziologiyasi, bioximiya sohalarida gi bilimlarga tayangan holdagi izoxlanishi 
tushuniladi. Tezlikni talab qiluvchi mashqlar vaqtning mikrointervalini, gimnastika 
jixozlari dagi mashqlar esa harakatning fazodagi chegaralarini, harakatning yutka 
zilayotganligini his qilishdek talablarni qo’yadi, bu o’z navbatida, ixtiyo riy 
harakatlarning bajarilishini ongli nazorat qilishga o’rgatadi.
Mashqni bajarishdan oldin uni tuzilishi, namoyon qilinishi, ifoda si fikran ko’z 
oldiga keltira olish (“ideomotor trenirovka”) - onglilik printsipining asosiy 
vositalaridan biridir.
Faollik asosan mashg’ulotlarda shug’ullanuvchilarning barchasini tugal band 
qilish, ular faoliyatini “frontal”, guruxli”, tashkillash orqali, asosiy jixozlar yoniga 
kushimcha sport anjomlari quyish, kuchiga yarasha bo’lmagan mashqlarni bir-ikki 
xaftalik tayergarlik va mashqdan so’ng bajara boshlasalar, o’z-o’zidan 
shug’ullanuvchi mashqni mustaqil baja rishga o’rinishini ortishini vujudga keltaradi.
Ta’lim jarayonida o’yin va Musobaqa (“Jismoniy tarbiyaning uslublari” 
mavzusiga qaralsin) metodlarining qo’llanishi, sport maydoni, mashg’ulot 
2
Матвеев Л.Р. Теория и методика физического воспитания. Учебник. Москва «Физкультура и спорт» –

---

utkaziladigan joylarning badiiy jixozlanishi, gigienik oras taligi ta’lim jarayonida 
shug’ullanuvchilarda jonbozlik(initsiativa) kur satish, vazifani hal qilish uchun 
javobgarlik hissini o’z buyniga olabi lish, ma’suliyatni his etish va o’zlashtirish 
jarayoniga ijodiy yondoshishni tarbiyalaydi.