6-mavzu. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari reja

 Ta’lim jarayonida ko’rgazmalilik printsipi - 
Ko’rsatish tushunchasi 
jismsoniy tarbiya ta’limi jarayonida o’zi ning keng ma’nosiga kura pedagogika 
nazariyasi ramkasidan allaQachonlar chikib ketgan. ozirgi kunda bu tushuncha o’z 
ichichga his qilish, obrazli ifodalay olish, tashqi shaklini qurishdek keng ma’noni 
oladi.
Jismoniy tarbiya jarayonida krgazmalilik - harakat faoliyatini ama liy bajarib 
namoyon qilish orqali olib borilishi o’qitish samaradorli gi ning garovi tarzida qabul 
qilingan.
Ta’lim jarayonida bajarib ko’rsatish va qurishning bir-biri bilan o’zaro 
bog’liqligi.
Harakat faoliyati xaqidagi birlamchi (boshlangich) tu shuncha 
mashqning natural shaklda bajarilishini ko’rgandan so’ng xosil bu ladi. Ko’rsatish 
ta’lim jarayonning samaradorligigamuhim omildir. Kurgazmali qurollar, suratlar, 
chizmalar, maketlar, kino suratlar (sekin lashtirib olinganlari), kino-badiiy, xujjatli, 
o’quv filmlari va x.k. tarzida ko’rsatiladi, va taklid tarzida ularni bajarish 
o’quvchidan talab qilinadi.
3
O’zlashtirish jarayoning asosiy faktori hisoblangan ko’rgazmali likning ikki 
ko’rinishi amaliyotda mavjud bo’lib, ular mashqni aynan bajarish bilan va vositalar 
yordami bilan ko’rsatish sifatida farqlanadi.
Aynan yoki bevosita ko’rgazmalilik ta’lim jarayonida o’qituvchigv namunali 
darajada bajarib ko’rsatish talabaini qo’yadi. Namunali darajadagi ko’rsatish 
namoyish qilish sodir bo’lishi mumkin bo’lgan xatolarning oldini olishni nazarda 
tutadi. Amaliyotda esa haraktning aynan bajarilishini o’quvchi kurmay turib, uning 
texnikasini o’qitish boshlab yuboriladi. Albatta bunda shug’ullanuvchilar xatolarga 
yo’l qo’yadilar. Ularni tuzatish ta’lim jarayonining cho’zilishiga olib kelishi 
mumkin. Namunali tarzda ko’rsatish bo’lmagan mashqlarni mutaxassis oldindan 
tanlangan va tayyorlagan shug’ullanuvchining ko’rsatishdan foydalanishi lozim 
yoki vositali - bavosita ko’rgazmalikdan foydalanish tavsiya etiladi.
Harakat faoliyati xaqida birlamchi (dastlabki) tushuncha o’quv kino 
koltsovkasi, chizma, rasm, maket, plakat, va boshqalarni shug’ullanuvchiga 
ko’rsatish orqali xosil qilinadi, ayniqsa, katta, urta, maktab yoshida gilar uchun 
ko’rgazmalikni bu uslubi ularning fikrlashi, harakatni his qilishi uchun kul keladigan 
vositadir. His kila olish qobiliyati yaxshi rok shakllangan shug’ullanuvchida ko’z 
3
Матвеев Л.Р. Теория и методика физического воспитания. Учебник. Москва «Физкультура и спорт» –

---

oldiga keltira olish, taklid kila olish (avval mexaniq) tarzda bo’lsa - muhim 
ahamiyatga egadir. Ayniqsa, ta’lim ning ketma- ketligi (harakatni bo’laklarga ajratib 
o’rgatishda), o’zlashti rishda yo’lanma beruvchi mashqlar (harkat texnikasining 
asosiga yakin bo’lgan mashqlar) dan foydalanish, harakat texnikasini o’zlashtirishni 
osonlashtradigan (bajarilishi tarkibida aynan shu harakat elementlari bor) 
mashqlarni qo’llash o’qitishda ko’rgazmalilik printsipi qo’yadigan asosiy talablar 
bo’lib, harakat xaqidagi tushuncha mezonini oshiradi.
Mashqni bajarishda “o’z soyasidan foydalanish”, “chegaralangan harakat 
satxini belgilash”, “taqlid qilish”, “mo’ljallash”, “o’xshatish”, ko’rgazmalikda 
qo’llaniladigan uslublardandir.
Bular ta’lim jarayonini faollashtiradigan, birlamchi malakani shakillantirish va 
harakatni oliy tartibda bajara olishga yo’l ochuvchi asosiy omillardir.
Bajara bilish va shaxsiylashtirish tamoyili 
- 
Individning qobiliyati, imkoniyati, 
xususiyati, jinsi, yoshi, jismo niy riojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi va xokazolar 
bu printsip maz munining omillari bo’lib, ta’lim jarayonini boyitadi. Ta’limga ongli 
munosabat, undagi faolikni namoyon bo’lishi, ko’rgazmalikning samarasi, kuchiga 
yarashalilik tanlangan faoliyat va individning xusu siyatlari bilan chambarchas 
bog’liq va kuzlangan maqsadga tez erishishga olib keladi.
Bajara bilish organizm hayotiy faoliyatining ma’lum ishdagi funktsional 
xususiyati va qobiliyatini hisobga olishdir. Bu printsip qobiliyatning chegarasini 
aniqlay olish talabini qo’yadi. Demak, ta’lim jarayoni turli sharoitda xilma-xil tashqi 
ta’sirini hisobga olish shug’ullanuvchi uchun me’yor anglay olishni takazo etadi. 
Me’yor bo’lib turli yoshdagilarning jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish 
dasturlari, ular uchun belgi langan normalar (jismoniy sifatlar uchun) bo’lishi 
nazarda tutiladi.
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarida me’yorni aniqlash 
uchun tarbiyachi bilan tibbiy xodimning birgalikdagi ko’plab izlanishlari orqali 
erishiladi. Mashq qilish orqali organizm uchun kuchiga yarasha bo’lmagan mashq 
me’riga aylantirib organizmni zuriqish orqali energiya sarflashga sistemali majbur 
qilishning salbiy oqibatlari ham xozirgi kunda ham ilmiy, ham amaliy jixatdan 
dalillangan. Ma’lum tayyorgarlikka ega bo’lgan (sport razryadli) shug’ullannuv 
chining organizmi uchun me’yor hisoblangan xajmdagi jismoniy mashqlar yangi 
shug’ullanishni boshlagan kishi uchun kuchiga yarasha bo’lishi mumkin, Lekin uni 
me’yor qilib olish noturi bo’ladi.