6-mavzu. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari reja

to’g’ri chizik bo’ylab
) yuklama dinamikasi ning oshirilishi 
xaftadan - xaftaga bir xil ulchamda (razmerda) sodir bo’ladi. Yuklamalarni nisbatan 
yuqori bo’lmagan tempda oshirish va mashg’ulotlar orasidagi (ahamiyatli) 
intervallarni ta’minlash asta-sekinlik bilan amalga oshiriladi.
Yuklama dinamikasini popgnama-pogona oshirish qatorasiga utka zilgan bir 
necha mashg’ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bo’lganidan so’ng navbatdagisiga 
utiladi. “Sakrash» paytida (navbatdagi pogonaga) to’g’ri chizik bo’ylab oshirishga 
nisbatan yuklama dinamikasi keskin oshiriladi; Lekin bunda moslanish 
jarayonlarining borishi engillashtiruv chi stabillashuvi xodisasi nisbatan sezilarli 
ifodalangan. Yuklamaning ana shunday dinamikasi shakli nisbatan ahamitli 
bo’lganlarini o’zlashtirish imkonini beradi.
Tulqinsimon
dinamika shunday xarakterlanadiki, bir muncha sekin, bir 
tyokisda yuklama berib borilib, birdaniga keskin ko’tarish qilinadi. Lekin uni asta-
sekin yana pasaytiriladi. Chunki funktsional moslashuv orkada kolishi mumkin. 
Moslashuv belgilari kuzatilgach nag ruzka yanada katta “to’lqin» bilan oshiriladi. 
Bunda asta-sekinlik bo’zilmasligi muhimdir. Shunday qilib yuklama xajmi va 
intensivligini eng katta mikdoriga olib chiqish mumkin.
Umuman, uzoq muddat davom etgan mashg’ulotlarda yuklamaning dina 
mikasi haqiqatdan ham to’lqinsimon yoki o’xshash shaklga (formaga) kiradi.
Boshqa so’z bilan aytganda, jismoniy tarbiya jarayonining nisbatan uzoq 
davom etmagan davrlarida, agar u qanchalar qisqa bo’lsa, yuklamaning to’g’ri 
chizik bo’ylab va pogonasimon tarzda oshirishning umumiy darajasi xajmi va 
intensivligi shuncha yuqori bo’ladi.
Bu qator tabiiy sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlar sabablari, bilan 
belgilanadi va ular moxiyat jixatidan etakchi rol o’ynaydi: birinchidan, organizm 

---

fizioloik jarayonlarining tabiiy ritmini ifoda etuvchi xizmat holatining davriy 
tebranishi va hayotning umumiy rejimi, faoliyati; ikkinchidan, moslashuv 
jarayonlarining qonuniyati; uchinchi dan, yuklama xajmi va intensivligini 
oshirishdagi karama-karshiliklar.
8
Keyingi ikki holatga aniqlik kiritamiz. Organizm shakli (forma si) va vazifasi
(funktsiyasi)ning stabilligi o’ziga xos kuchga ega bo’lib, tur li organ va 
sistemalardagi moslashuv jarayoni bir vaqtning o’zida bo’l may, kayta qurishga 
moslashish dinamikasi, yuklama dinamikasidan “orkada» kolgandek bo’ladi: 
avvaliga yuklamalar oshiriladi, so’ngra yangi oshiril gan talablar orqali kelib 
chiqarilgan moslashuv jarayoni yo’lga qo’yiladi. Agar mashg’ulotdan mashg’ulotga 
yoki xatto bir mashg’ulotning bir seriyasida boshqa seriyasi yuklama orttiraverilsa 
yuklamaning umumiy xajmi yuko riligiga kura, ertami - kechmi baribir organizm 
ning imkoniyati va unga qo’yilayotgan talablar orasida uzulish sodir bo’ladi. Bunga 
yo’l kuymaslik uchun yuklamani umumiy xajmining to’lqinsimon» ko’tarish” va 
“pasaytirish” larni qo’llab nisbatan kechrok moslashuvchi organizmdagi o’xshash 
holatni vujudga keltirishimiz lozim.
Yuklamaning xajmi va intensivligi, boshqachasiga aytganda, jismoniy ishning 
mikdoriy yig’indisi va uning zo’rikish bilan bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat 
birvarakayiga ma’lum chegaraga egaligi bilan ifodalanadi.
Xajmning keyinchalik oshirilishi intensivlik, stabilla shuvi, so’ngra uning 
pasayishi bilan bog’liq yoki uning aksi bo’lishi mumkin: Zarur bo’lgan darajada 
intensivlikni oshirish uchun qaysidir etap davomida stabillashtirish va xajmini 
oshirishga olib keladi.
Birok jismoniy tarbiya jarayonida xajm hamda intensiv likni umu miy 
tendentsiyasini oshirib borish bir oz ushlani shi kerak bo’ladi, bo’lma sa, jismoniy 
sifatlarning doimiy va har tomonlama rivojlanishini ta’ minlab bo’lmaydi. Bu 
karama-karshilik yuklama dinamikasi yordami bilan hal qilinadi. Har bir to’lqin 
vaqti bilan bir biriga tushmaydigan xajm dinamikasi va intensivlik dinamikasi 
ajralgandek bo’ladi. Boshlanishida agar vaqtning katta bo’laklari xususida 
gapirilganda (xaf ta yoki oy nazarda tutiladi) yuklamalarning xajmi nisbatan ko’pay 
tirilishi sodir bo’ladi; bunda intensivlikning tempi unchalik oshiril maydi. So’ngra 
ma’lum darajadagi stabillashuvda so’ng xajm qisqartiri lib, intensivlik shu etap 
uchun eng yuqori darajada ko’tariladi. “To’lqinlarning xajm va intensivligi 
pasayishi” - engillashgan yakunlovchi daki ka hisoblanadi. So’ngi to’lqinlar xuddi 
shu tuzilishda bo’ladi. Lekin nag ruzka o’sishining umumiy tendentsiyasi yuqori 
darajada utadi.
8
Матвеев Л.Р. Теория и методика физического воспитания. Учебник. Москва «Физкультура и спорт»

---

Bu tendentsiya ko’p yilik mashg’ulotlar davomida saklanadi, ma’lum vaqt 
utishi bilan u umumiy tendentsiya bo’la olmay qoladi (funktsional, adaptatsiya 
imkoniyatlari kuchli pasayishining kuchayishi hisobiga) va yillik mashg’ulotlarning 
ayrim etaplari ramkasida qo’llaniladi. Shun day qilib shu kungacha yuklamaning 
umumiy dinamikasi ko’p yillik aspekti “to’lqinsimon” tarzda qo’llanilishi 
kuzatilmokda.
Nagruzalarning to’lqinsimon olib borilishi - xaftalik, oylik, yillik fon sifatida 
bo’lib, unga ham to’g’ri chizikli, ham pogpnasimon shakil dagi yuklamalarning 
fonidan foydalanish jismoniy tarbiyaning turli etaplaridagi konkret vazifalarning 
sharoitiga bog’liq. Yuklamani to’g’ri chizik bo’ylab oshirishdan, xususan, ularning 
umumiy darajasi nisbatan yuqori bo’lmagan yuklamalar va ayniqsa, asta-sekinlik 
bilan ishga tortishda qo’llaniladi. Pogonama - pogona dinamika yuqoridagi ning aksi 
bajarilgan ishlar bazasida shug’ullanganlikning oshishini stimullash tirish vazifasiga 
javob beradi.
Uslubiy tamoyilning o’zaro aloqasi - Jismoniy tarbiya printsiplari xususida 
aytib o’tilgan fikrlarni diqqat bilan tahlil qilsak, ularning mazmuni bir biri bilan 
shunday tutashgan, singib ketgan va xatto bir-biriga moslashib ketganligini aniq 
lashimiz mumkin. Bunga ajablanmasa ham bo’ladi, chunki ularning barchasi bir 
jarayonni aloxida ajratilgan tomonlari va qonuniyatlarini ifodalaydi, mohiyatiga 
kura o’zi aloxida, Lekin shartli ravishda aloxida bo’l gan printsiplar aspektida 
tasvirlanadi.
Onglilik va faollilik printsipi jismoniy tarbiyaning boshqa bar cha 
printsiplarining amalga oshirilishi umumiy shartlari tarzida qabul qilinishi mumkin. 
Chunki shug’ullanuvchilarning ishga ongli va aktiv munosabati o’quv materialini 
kuchiga yarashililigiga, egallangan bilim, malaka va ko’nikmaning puxtaligi, 
avvalgilarining keyingilariga bogla nishi va xokazolarning keyinrok o’sish 
yo’riqnomasiga 
aylanishi 
bilan 
xarakterlanadi. 
Boshqa 
tomondan, 
shug’ullanuvchilarning aktiv faoliyati orqali belgilangan maqsadga olib borishi, u 
ko’rgazmalilik, kuchiga yarashalilik, individuallashtirish, sistemalilik, talablarni 
oshirish printsiplaridan kelib chiksa, haqiqatdan ham ongli deb qabul qilinadi. 
9
Kuchga yarashalilik va individuallashtirish printsiplarini hisob ga olmasak, 
mashg’ulotlarning ketma-ketligi va yuklamaning oshirish ning ratsional yo’llarini 
tanlay olmaymiz. O’z navbatida, kuchiga yarasha lilik chegarasini belgilash 
sistemalilik va talablarni oshirish printsi pi asosida amalga oshiriladi bundan kelib 
chiqadiki, ko’rsatilgan printsiplarning xech biri boshqalarini inkor qilish bilan 
9
Матвеев Л.Р. Теория и методика физического воспитания. Учебник. Москва «Физкультура и спорт»

---

to’laligicha amaliyotga tadbik kilinmaydi. Ularning o’zaro birligi asosida har 
birining ta’sir doirasi tarbiya jarayoniga ko’tilgansamarani berishi mumkin.