6-мавзу. Инновацион фаолиятнинг ташкилий шакллари янги турдаги ташкилотлардаги интеграциялашиш ва ҳар томонлама ривожланиш жараёнлари

Стратегик алянслар “юмшоқ тузилмалар”нинг энг муҳим шаклларидан бири бўладилар. Уларнинг мақсади янги технологияларни ишлаб чиқариш ва узатишни такомиллаштириш каналларини фаоллаштириш, ҳамда илмий тадқиқотларни ўтказиш ва уларнинг натижаларини тадбиқ этишда ўзаро бир-бирларини тўлдирувчи вазифаларни амалга оширишдир.
Кўп илм талаб қиладиган соҳалар (роботлар, автоматлаштирилган оқимли линияларни ишлаб чиқариш, микроелектроника)даги стартегик алянслар ИТТКИ такрор ишлаб чиқариш даврасининг бир неча ёки барча босқичларини қамраб оладилар. Бу алоҳида яшаш даври доирасидаги қўшма илмий фаолият ҳақидаги кооперастион билимлар турларининг кенг турли туманлигига ҳалақит бермайди. Стратегик алянсларнинг яна бир хусусияти янгиликларни ишлаб чиқариш ва ўзлаштиришни технологиқ тайёрлашган қаратилаётган алоҳида эътибордан иборатдир. Гап шундаки, йирик компаниялар кўпинча мавжуд ишлаб чиқариш аппаратининг янгиликларини қабул қилишга камроқ уқувга эгалигига дуч келадилар. Бу эрда татбиқ этиш ва биринчи саноат намунасини ишлаб чиқариш босқичи энг тор жой бўлади. Юқорида айтиб ўтилган сабабларга кўра йирик компаниялар кичик ихтисослашган тадбиқ этувчи бизнес билан алянс шаклидан бажонидил фойдаланадилар.
Стратегик алянслар олдида илмий тадқиқотлар мажмуасини ўтказиш, тегишли мутахассисларни қидириб топиш ва тайёрлаш, молиявий ресурсларни излаб топиш, лабораториялар, тадбиқ этиш марказлари, маҳсулотни синовлардан ўтказиш ва сифатини назорат қилиш бўлинмаларни ташкил қилиш вазифалари турибди. Бозор талабларини қатъийлашгани ва талабни турли туманлашгани сари алянс фаолиятининг майдони қўшни ва турдош ишлаб чиқаришларга ҳам тарқалади. Ҳар томонлама ривожланган алянслар бошқа молия – саноат гуруҳлари олдида катта афзалликка эгалар, бир томондан бозордаги рақобат афзаллигини танлаб олган ҳолда ушлаб қолиш имконияти, бошқа томондан сармоялар киритишларнинг истиқболли соҳаларини муваффақиятли ўзлаштиришга асосланганлар.
Консорстиумлар фирмалараро интеграциялашишнинг истиқболли тури бўлади. Инновастион давранинг барча босқичларини интеграциялаш учун мўлжалланган бўлиб, улар, қоидага кўра, фаол илмий-тадқиқот, саноат ва ташқи иқтисодий фаолиятни олиб бориш учун ташкил қилинганлар. Россия авиастия консорстиуми мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Жаҳон бозоридаги инновастион соҳада икки турдаги консорстиумлар кенг тарқалганлар. Биринчи турдаги консорстиумлар фундаментал ва амалий характердаги шахсий узоқ муддатли илмий-тадқиқот ишларини ўтказишга мўлжалланганлар. Улар башоратланадиган узоқ муддатли муваффақиятга юқори технологик соҳаларда кўринишдаги устувор илмий тадқиқотларга қаратилган. Бу эрда бўлғувси бозор муваффақияти ҳали кўзга ташланмайди, аммо илмий-тадқиқотлар корпорастиялар ва давлатларнинг асосий илмий-техник сиёсатига кирадилар.
Масалан, АҚШ да бундан консорстиумлар қаттиқ жисм физикаси, жуда юқори ўтказувчанлик ҳодисаси, сунъий ақлнинг тадқиқотини ўрганиш учун ташкил қилинадилар. Улар “ташқарида”ги, университетлар ва илмий марказларнинг йирикроқ лабораториялари базасидаги ИТТКИни рағбатлантириш учун ташкил қилинганлар. АҚШ ва Японияда ўнлаб йирик корпорастиялар бундан консорстиумлар натижаларини молиявий қўллаб-қувватлари ва назорат қилишни амалга оширадилар.
Инновастион фаолиятни кучайтириш учун фирмалараро кооперастиянинг бошқа турлари, ҳар хил илмий-саноат мажмуалари, ҳамда молия-саноат гуруҳларининг кўпгина турларидан ҳам фойдаланилади. Бу тузилмаларнинг энг муҳим вазифалари хўжалик алоқаларини барқарорлаштириш ва ички рақобат муҳитини шакллантириш асосида ишлаб чиқариш жараёнларини тартибга солиниши, ишлаб чиқаришни пасайишига қаршилик қилишларини кучайтиришдан иборатдир. Иқтисодиётни ривожланишида хўжалик юритувчи субъектларнинг миқдорий ва сифатий таркиби, уларнинг интеграцияланган сармоялари тизими элементлари билан муносабатдошлиги биринчи ўринга чиқарувчи гуруҳлар энг катта аҳамиятга егалар.
Кўп илм талаб қиладиган соҳаларда фаолият юритувчи молия-саноат гуруҳида ақлий бўғин етакчи рол ўйнайди.
Маълумки, Россияда саноат корхоналари базасида вужудга келган молиясаноат гуруҳлари катта аҳамиятга эга, улар учун технологик аломат ва ишлаб чиқариш алоқаларининг характери бирлашишларнинг ўзига хосроқ тури бўлиб хизмат қилади. Молия-банк тузилмаларининг сармояларни кўпайтирилиши ва тез қайтаритилишига қаратилган қисқа муддатлари банкларга юқори технологик ва кўп илм талаб қиладиган соҳаларда метатузимлаларни шакллантиришда фаол иштирок этишга имкон бермайди.
Банк бизнесининг ўзига хослиги айниқса қаттиқ метатузилмалар деб аталувчиларда яққол намоён бўлади. Улар технологик занжирча бўйича бирлашган, ҳар хил соҳаларга тегишли бўлган ҳар хил бозорларга хизмат кўрсатувчи фирмаларни бирлаштирадилар деб ҳисоблаш қабул қилинган. Бу эрда инновастион давра ғоятда қийинлаштирилган, асосий ҳаракатларни корхонанинг технологик даражасини ошириш ва тўлдирувчи, бир бирларини ўрнини босувчи, имитастион (тақлид қилувчи) янгиликларни тадбиқ этишга қаратиш керак. Россия тузилмасидаги энг кенг тарқалган вертикал турдаги холдинглар амалда инновастион фаолиятда иштирок етмаганлар.
Маълумки, ишлаб чиқариш ва сотиш фаолиятини янгилаш ва ҳар томонлама ривожлантиришнинг ҳаракат қилишларида кўмир, газ, нефт, металлургия, автомобил ва бошқалар каби кўп сармоя талаб қиладиган соҳалар компаниялари катта қийинчиликларни бошдан кечирадилар. Тўқимачилик ва стеллюлоза-қоғоз саноатининг энг йирик фирмалари кўпинча инновастион турдаги қарорларни қабул қилишга мойилликларини йўқлигини намоён қилганлар. Россия иқтисодиётида бир қатор субъектив ва объектив сабаблар оқибатида амалга рақобат кучлари таъсиридан тўлиқ ҳимояланган конгомерот (иқтисодиётнинг ҳар хил соҳаларига тегишли бўлган ва тўғридан тўғри ишлаб чиқариш кооперастияси билан боғланмаган корхоналар бирлашмаси) туридаги макротузилмалар энг юқори ривожланишга эришганлар. Сармояларнинг ёпиқ бозори ва тартибларнинг ишлаб чиқариш тизимларининг мажмуасидан иборат бўлган ҳолда, конгломерат радикал технологик ривожланиш учун деярли имконият қолдирмайди. Россияда талабни торайтирувчи ва яшаб қолиш мураккабликларининг ўтиш иқтисодиёти шароитларида конгломератли тузилмаларни вужудга келиши зарурият бўлган. Шунга қарамасдан сармояларни бирлаштиришнинг конгломертли тури жамлашнинг жадаллаштирилган жараёнига эга соҳалар (нефт-газ саноати, металлургия)даги тўлдирувчи интеграциялашиш ҳисобига зиён келтурвчи ишлаб чиқаришларни қутқарувчиси бўлади.
Вужудга келаётган молия-саноат гуруҳлари фирмалараро кооперастиясининг горизонтал тамойили кичик ёки ўрта инновастион давра ва тез янгиланадиган маҳсулотларга эга корхоналарни қўллаб-қувватлаш учун айниқса самаралидир. Бу тузилмалар соҳавий ишлаб чиқариш бирлашмалари (масалан; кимё саноатидаги “Русхим”, “Промприбор”) базасида вужудга келишлари мумкин. Бундай бирлашмалар сотиш бозори учун рақобатлашиш, ишлаб чиқаришни ҳар томонлама ривожлантириш, илмий-техник ахборотларни эътибор билан жамлаш ва янгиликларни тадбиқ этишни жадаллаштиришга кўмаклашишга мойиллар. Интеграциялашишнинг горизонтал тури яна мураккаб инновастион даврага эга бир турдаги корхонларга (масалан, авиастия саноатидаги) ҳам тарқаладилар. Бу ерда инновастион давра марказий ўринни эгаллайди, унда мураккаб кўп илм талаб қиладиган буюмларнинг юқори сифатли параметрлари ва мамлакат ва жаҳон бозорларидаги рақобатли ўринлари айниқса муҳимдир.
Хўжалик фаолиятини ҳар томонлама ривожлантириш ташкил қилишнинг қатъий иерархик шаллари салбий тенденстияларини бетакрорлаштириш ва инновастион фаолликни аста секин ўсишининг муҳим воситаларидан бири бўлади. Амалда вертикал интграстиялашган компаниялар ҳар томонлама ривожланишнинг ҳар хил усулларига мурожаат қиладилар. Аммо ҳатто қайта ишловчи соҳалар (“Магнитагорская сталь”, “Металлоиндустрия”) да ҳам инновастион жараёнлар ишлаб чиқаришни модернистазиялаш ва навларни янгилашдан иборат бўладилар.