6-Ma’ruza Mavzu: Uzunlikni o’lchash

5.2. Masofani o‘lchash usullari
Joyda masofani uch usulda: bevosita, bilvosita va dalnomer 
yordamida o‘lchash mumkin.
Bevosita o ‘lchash usulida masofa o‘lchov asbobi bilan 
to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘lchanib, uzunligi aniqlanadi. Masofani bu 
usulda o‘lchash uchun po‘lat lenta, ruletka va invar simdan 
foydalaniladi. Bu asboblar po‘lat yoki invar (64% temir va 34% 
nikel qorishmasi) dan yasaladi. Po‘latdan yasalgan o‘lchov 
asboblari yordamida masofani 
1:1000-1:25000 
aniqlikda, 
invardan yasalgan asboblar yordamida 1:25000-1:1000000 
aniqlikda o'lchash mumkin.
Masofani o‘lchash asbobi yordamida to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o‘lchamasdan uning uzunligini biror boshqa o ‘lchash natijalaridan 
foydalanib matematik formulalar asosida hisoblab topishga 
bilvosita (vositali) o ‘lchash deyiladi. Uchburchakning uchta 
burchagi va bitta tomonini o‘lchash natijalaridan foydalanib, 
qolgan ikki tomonini sinuslar teoremasi asosida aniqlashni bunga 
misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bilvosita o‘lchash usulida masofa 
uzunlngini 1:1000 - 1:250000 aniqlikda hisoblab chiqarish 
mumkin.
Joyda masofani bevosita va bilvosita o‘lchash ancha 
murakkab ish hisoblanadi va bunga ko‘p vaqt ketadi. Shuning 
uchun masofani o‘lchashning osonroq yo‘lini topish zarur bo‘lib 
qoldi. Dalnomer deb ataluvchi asbob ixtiro qilingandan keyin bu 
ish birmuncha osonlashdi, turli dalnomerlar, chunonchi optik 
dalnomer, svetodalnomer, radiodalnomerlar ixtiro qilindi va 
o‘zlashtirildi. Masofani o‘lchashda dalnomerlaming bundan 
boshqa turlari ham ishlatiladi. Keyingi yillarda masofani bilvosita 
o ‘lchashda lazerdan ham foydalanilmoqda. Masofa optik 
dalnomerlar bilan 1:200 - 1:5000 aniqlikda, svetodalnomer va 
radiodalnomerlar bilan 1:10000 - 1:400000 aniqlikda o‘lchanadi.
/

5.3. Masofani bevosita o‘lchash asboblari
Ma’lumki, masofani bevosita o‘lchash asboblariga po‘lat 
lenta, ruletka, invar simlar va boshqalar kiradi. Topogeodezik 
ishlarda masofani bevosita o‘lchashda ko‘proq po‘lat lenta va 
ruletkalardan foydalaniladi.
Po‘lat lenta uzunligi 20, 24 yoki 54 m, qalinligi 0,3-0,5 mm va 
eni 15-20 mm bo'lgan po‘lat tasmadan iborat. Po‘lat lentalar 
shtrixli (5.1-rasm, a) yoki shkalali (5.1-rasm, b) bo‘ladi.
Shtrixli lentaning boshlang‘ich (0) shtrixiga ilgak shaklida 
kesik qilingan, masofa o‘lchanayotganda shpilka (temir qoziqcha) 
shu kesikka kiritiladi. Har bir po‘lat lentaning 6 yoki 11 ta 
shpilkasi bo‘ladi (5.1-rasm, v). Lentaning har bir metri 
tunukachalar bilan, yarim metrli bo‘laklari chegalar bilan, 
desimetrlari esa teshikchalar bilan belgilangan. Lentaning ikki 
uchida dastasi bor. Lentannng ikkala tomoni chiziqchalar bilan 20 
teng qismga bo‘linib, 0 dan 20 gacha raqamlar bilan ko‘rsatilgan. 
Uning bir tomonidagi raqamlar to‘g‘ri io‘nalishda, ikkinchi 
tomonidagi raqamlar esa unga qarama-qarshi yo‘nalishda 
yozilgan. Shkalali lentaning ikkala uchida mdllimetrlarga 
bo‘lingan shkalasi bor. Shkalali lenta masofani aniqroq 
o‘lchashda ishlatiladi.
Po‘lat lentani olib yurish oson bo‘lishi uchun u temir xalqa 
ustiga o‘ralib, qisqichlar bilan qisib mahkamlanadi (5.1- rasm, g).
1951-yilda Д, A. Lukerin xloreip izolyatsiyalangan, yetti 
qavatli telefon simidan tayyorlangan masofa o‘lchash asbobini 
taklif etdi. Uning uzunligi 24, 50 va 100 m. Bu asbobdan po‘lat 
lenta o‘mida foydalaniladi.
Ruletka uzunligi 5, 10, 20, 50 va 100 m keladigan tasma yoki 
po‘lat lentadan iborat bo‘lib, dasta yordamida dumaloq shakldagi 
quti ichiga o‘raladi. Ruletkaning lentasi chiziqlar bilan metr, 
santimetr va millimetrlarga bo‘lingan. Tasmali ruletka har gal 
ishlatilganidan so‘ng quritilishi kerak, aks holda oMchashi 
o‘zgarishi va tezda yirtilishi mumkin. Po‘lat lentali ruletka esa 
ishlatilgandan keyin zanglamasligi uchun artib, moylab qo‘yiladi.