6-cинфлар учун

 
1.5. MIS QOTISHMALARI 
 
Mis 
(med)— kimyoviy element, 29, at. m. 63,546. Mis — pushti qizil rangli 
metell; zichliki 8960 kg/m
3
, T suyuq = 1083°S. Tabiatda sof metall holda kam va 
oltingugurt (sulfidlar) hamda kislorod bilan birikma holda uchraydi. Asosiy 
minerallari — xalkopirit (mis kolchedani) va xalkozin (mis yaltirog’i). Mis odatda, 
boyitilgan sulfid rudalardan olinadi. Mis elektr va issiq o’tkazuvchanligining 
yuqoriligi, plastikligi va korroziyabardoshligi uning qaysi sohalarda ishlatilishini 
belgilab beradi. Qazib olinadigan misning taxm. 50% i elektrotexnika sanoati 
ehtiyojlariga ketadi. Misdan kimyoviy apparaturalar (issiqlik almashgichlar, 
xolodilniklar, plazmatron detallari va boshqa) tayyorlanadi. 30% dan ortiq mis 
sanoatda 
mis qotishmalari 
sifatida ishlatiladi. 
Mis qotishmalari
-asosini mis tash kil qiladigan ikki yoki undan ortik, 
komponentli qotishmalar. Mis qotishmalari inson yaratgan birinchi metall 
qotishmadir. Taxminan 20-asrlar o’rtalarigacha butun dunyoda rangli metall 
qotishmalari orasida birinchi o’rinda turgan. Mis qotishmalari hosil qilish uchun 
misga legirlovchi elementlar yoki tarkibida legirlovchi elementlar bo’lgan oraliq 
qotishmalar — ligaturalar qo’shiladi. Legirlovchi elementlar sifatida rux, qalay, 
qo’rg’oshin, alyuminiy, nikel, marganes, temir, kumush, oltin, fosfor, kremniy va 
boshqa ishlatiladi. Mis qotishmalarining issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi, 

---

20 
korroziyabardoshligi, eyilishga chidamliligi yuqori, ishqalanish koeffisienti esa 
past bo’ladi. Deformasiyalanadigan va quymabop mis qotishmalari bor. 
Deformasiyalanadigan mis qotishmalariga qizdirib yoki sovuqlayin bosim ostida 
ishlov berilib, taxta, lenta, truba, simlarcha boshqa tayyorlanadi. Quymabop mis 
qotishmalari shakldor detallar tayyorlashda va haykaltaroshlikda ishlatiladi. Mis 
qotishmalarini sovuqlayin bosim ostida ishlaganda va bo’shatilganda ularnnng 
mexanik xususiyatlari o’zgaradi. Sovuqlayin deformasiyalab, mis qotishmalarining 
qattiqligini va mustahkamlik chegarasini 1,5—3 marta oshirish mumkin. Mis 
qotishmalarining mustahkamligini oshirish uchun ularga inter metall birikmalar
(masalan, Si, Be, NiBe, Ni3Al) hosil qiladigan legirlovchi elementlar qo’shiladi. 
Mis-
qizg`ich rangdagi cho'ziluvchan va yuqori zichlik (8960 kg /m3) metall, 
uning erish temperaturasi 1083 °C. U yuqori elektr va issiqlik o'tkazuvchanlik, 
karroziyaga bardoshlik xususiyatlariga ega. Havoda mis yuqa mis oksid qobig'i 
bilan qoplanadi va bu uni qolgai) joyini oksidlanishdan saqlaydi. Mis insoniyatga 
qadimdan tanish. (Bronza asri). Uzoq vaqt undan uy jihozlari va mehnat qurollari 
tayyorlangan. Mis yuqori elektr o'tkazuvchan bo'lgani uchun bugungi kunda uni 
asosan elektr sanoatida, uning asositlii bo'lgan qotishmalari esa boshqa sohalarda 
ishlatiladi. Rangli metallardan, mis va aluminiydan tashqari rux, qo'rg'osliin va 
qalay ishlatiladi. Bu metallarga yuqori zichlik va nisbatan past erish temperaturasi 
(-419 °C, -231 °C, -327 °C) xosdir. Erish temperaturasi past bo'lganligi uchun ular 
quyish ishlarida qo'llanilishi mumkin. Qalay bilan qo'rg'oshin qotishmasi 
kavsharlash uchun ishlatiladi. Aluminiy qotishmalari quyiladigan va bosim ishlov 
beriladiganlarga bo'linadi. Quyilma qotishmalarga asosan kremniy, magneziy, mis 
qo'shiladi. Bosim bilan ishlov beriladigan aluminiy qotishmalari yuqori mexanik 
va texnologik xususiyatlarga ega, bu qotishmalarning nomi duralumin deb ataladi. 
Dyuralyumin shtampovka va valsovkaga yaxshi beriladi. Detal bir shaklga 
keltirilgandan keyin u toblanish va qaritilish prosessidan o'tqaziladi. Bu 
dyuralyuminni qattiqligini va mustahkamligini oshiradi, lekin egiluvchanligini 
kamaytiradi. Duraluminlar aviasozlikda va asbobsozlikda keng qo'llaniladi.