6-боб липидлaр aлмaшинуви

6-БОБ
ЛИПИДЛAР AЛМAШИНУВИ

«Липидлар» термини умумий физик хусусияти – гидрофоб, яъни сувда эримайдиган, моддаларни ўз ичига олади. Тузилиши бўйича улар турли туман бўлиб, умумий кимёвий тузилиш белгилари йўқ. Липидлар кимёвий тузилиши ва умумий биологик хусусиятлари ўхшаш молекулаларни ўз ичига олган синфларга бўлинади.

Организмдаги липидларнинг асосий қисмини энергия сақловчи ёғлар – триацилглицероллар ташкил этади. Ёғлар асосан тери ости ёғ қаватида сақланади ва иссиқликни сақлаш, механик ҳимоя вазифаларини бажаради.
Фосфолипидлар — липидларнинг катта синфи, амфифиллик хусусиятини берувчи фосфат кислота қолдиғи сақлаганлиги учун шундай номга эга. Фосфолипидларнинг бу хусусияти мембрана қўш қаватининг шаклланиши ва уларга оқсилларнинг ботиб туришида аҳамиятга эга.
Стероидлар, ҳайвонот оламида холестерол ва унинг унумлари сифатида намоён бўлиб, турли-туман вазифаларни бажарадилар. Холестерол — мембраналарнинг муҳим таркибий қисми ва гидрофоб қават хусусиятларини бошқарувчи молекуладир. Холестерол ҳосилалари (ўт кислоталари) ёғларни ҳазмланиши учун зарурдир. Холестеролдан синтезланувчи стероид гормонлар энергетик, сув-туз алмашинувлари, жинсий функцияларни бошқаришда қатнашадилар. Стероид гормонлардан ташқари липидларнинг кўпчилик унумлари бошқарувчилик вазифаларини бажариб, жуда кам концентрацияларда гормонлар каби таъсир этадилар. Масалан, тромбоцитфаоллаштирувчи омил — ўзига хос структурали фосфолипид — 10^-12 М концентрацияда тромбоцитлар агрегациясига кучли таъсир этади; барча турдаги ҳужайраларда ишлаб чиқариладиган полиен ёғ кислоталари унуми бўлган эйкозаноидлар 10^-9 М дан юқори бўлмаган концентрацияларда турли биологик таъсирларни вужудга келтиради. Юқорида келтирилган мисолларга кўра, липидлар кенг биологик таъсирга эгадир.
Липидлaр оргaнизмдa муҳим вaзифaлaрни бaжaрaди:

1. 
   Биомeмбрaнaлaрнинг aсосий тaркибий қисмини тaшкил этaди.
   
2. 
   Биологик мeмбрaнaлaр ўткaзувчaнлигини тaъминлaйди.
   
3. 
   Нeрв импульслaрини ўткaзишдa иштирок этaди.
   
4. 
   Ҳужaйрaлaрaро контaктни тaъминлaшдa иштирок этaди.
   
5. 
   Оргaнизмдa энeргeтик зaҳирa вaзифaсини ўтaйди.
   

6. Оргaнизмгa ёғдa эрувчи витaминлaрнинг тушиши вa улaрнинг ўзлaштирилишини тaъминлaйди.
Инсон тўқималарида турли синф липидларининг миқдори кескин фарқланади. Ёғ тўқимасида ёғлар қуруқ оғирликнинг 75 % гача бўлади. Нерв тўқимасида липидлар қуруқ оғирликнинг 50 %гача бўлиб, уларнинг асосий қисмини фосфолипид ва сфингомиелинлар (30 %), холестерол (10 %), ганглиозид ва цереброзидлар (7 %) ташкил этади. Жигарда меъёрда липидларнинг умумий миқдори 10-13 %дан ортмайди.
Липидлар алмашинувининг бузилиши кўп касалликларнинг ривожланишига олиб келади, лекин инсонлар ўртасида улардан кенг тарқалгани иккита – семизлик ва атеросклероз.
Турли синф липидлар тузилиши ва функциялари бўйича кескин фарқланади. Кўпчилик липидлар таркибида глицерол, холестерол билан мураккаб эфир боғи орқали ёки амид боғи орқали аминоспирт – сфингозин билан боғланган ёғ кислоталар сақлайди.