5-mavzu: Mikrozarralarning to`lqin xossalari. De-Broyl gipotezasi. De-broyl to`lqininig xossalari va statistik talqini. Devisson-Jermer tajribasi. Tomson va Tartakovskiy tajribasi. Geyzenberg noaniqlik munosabati. De-Broyl gipotezasi

Tomson va Tartakovskiy tajribasi
. Elektronlar difraksiyasini kuzatish 
uchun Tomson va Tartakovskiylar Debay-Sherer usulidan foydalandilar. Bunda 
elektronlar dastasi polikristall metall plastinkadan o‘tkazilganda sochilgan 
elektronlar fotoplastinkada difraksion xalqalarni hosil qilishi kerak. 
3-rasm. 
Tomson va Tartakovskiy tajribalarida haqiqatdan ham difraksion xalqalar 
tizimi kuzatildi. 1927-yilda D.P.Tomson tajribani o‘tkazishda energiyasi (17.5-
56.5) KeV bo‘lgan tez elektronlardan foydalandi. Tomson tajribasi sxemasi 3 - 
rasmda keltirilgan. Energiyasi 104 
eV 
bo‘lgan elektronlarning parallel dastasi 
qalinligi 10–5 
sm 
bo‘lgan oltin folgaga yo‘naltirildi. Bunda Tomson ekranda bir 
qator difraksion xalqalar hosil bo‘lishini kuzatadi. Elektronlarning sochilish 
burchaklari θ
1
, θ
2
, θ
3
yorug‘lik nurlari difraksiyasining tenglamasi
𝑛𝜆 = 𝑑𝑠𝑖𝑛𝜃
n=1, 2, 3, …..(5) 
orqali aniqlanadigan burchaklarga to‘g‘ri keladi. θ – tushayotgan elektronlar dastasi 
bilan difraksiyalangan elektronlar dastasi yo‘nalishlari orasidagi burchak. Tomson 
tajribasida elektronlarning kuzatilgan difraksiyasi, ularning to‘lqin xossasiga ega 
ekanligini tasdiqladi. 

---

P.S.Tartakovskiy energiyasi 1,7 
keV 
gacha bo‘lgan sekin elektronlar bilan 
tajriba o‘tkazdi. Tartakovskiy tajribasining sxemasi 4-rasmda tasvirlangan. 
Elektronlar dastasi 1 yupqa polikristall metall varag‘iga 2 yo‘naltiriladi. 
Difraksiyalangan elektronlar dastalari 3 fotoplastinkada o‘z izlarini qoldiradi. Bunda 
hosil bo‘lgan elektronogramma 5-rasmda keltirilgan. Elektronogrammada ma’lum 
qonuniyat asosida navbat bilan joylashgan konsentrik aylanalarni ko‘rish mumkin. 
Elektronlar dastasi kuchli qaytadi. Tajriba sharoitida 
d 
va l lar doimiy bo‘lib, 
elektronlar qaytishi (3.31) shartni qanoatlantirgan q burchakda bo‘ladi. Difraksion 
xalqalarning har bir nuqtasiga bir xil sondagi elektronlar kelib tushadi. Har bir xalqa, 
xalqa uzunligi bo‘yicha o‘z intensivligiga ega. Elektronogrammada difraksion 
xalqalar hosil bo‘lishi, xalqalar joylashishini tahlil qilish de-Broyl gipotezasining 
to‘g‘riligini tasdiqladi. 
4-rasm. 
De-Broyl gipotezasi elektronlardan tashqari, neytronlar, protonlar, atom va 
molekulalar uchun ham to‘g‘ri bo‘ladi. 1929-yilda Shtern va Frishlar tomonidan 
geliy atomlari (difraksiyasi kuzatildi), 1931-yilda Jonson tomonidan molekulalar 
difraksiyalari kuzatildi. 1936-yilda magniy monokristallida neytronlar difraksiyasi 
hosil qilindi. 

---

5-rasm. 
Shunday qilib, ko‘pchilik olimlar tomonidan o‘tkazilgan tajribalarda de-Broyl 
gipotezasi tasdiqlandi. Shu bilan birga bu gipotezaning barcha moddiy zarralar (
e
, 
p
, 
n
, atom, molekula) uchun to‘g‘ri ekanligi isbotlandi.